Het is 105 jaar geleden dat de Friese beeldend kunstenaar JanMurk de Vries het levenslicht aanschouwde: op 11 november 1919, in de stad Bolsward. Een stad waar hij zijn leven lang van bleef houden en vaak verbleef bij vrienden en kennissen. Het werk van De Vries is in de loop der tijd ruimschoots belicht, over zijn jeugdjaren waarin een krachtige kiem werd gelegd voor zijn zo rijk geschakeerde levenskunst is minder bekend.
Slot
Herinneringen aan zijn jeugdjaren aan de Snekerstraat in Bolsward kenden, zo bleek mij uit de gesprekken die ik met hem had, zowel vervelende als vreugdevolle kanten. Het verlies van zijn moeder, het zich achtergesteld voelen binnen het gezin, zijn niet al te vrolijke schooljaren, waarin hij, tevergeefs, gedwongen werd rechtshandig te leren schrijven (dat dwingen ging zover dat hij regelmatig klappen kreeg van de juf) en het zich vaak ook door de schoolomgeving onbegrepen voelen, het bleven in zijn latere leven pijnlijke gedachten.
Zijn creativiteit kreeg te weinig aandacht, hoewel er op een kamertje boven ruimte werd gemaakt om te tekenen. Aan de andere kant bewaarde hij prachtige herinneringen aan die verstilde momenten op zondag, onder de preek van de dominee en het orgelspel van zijn vader in de Broerekerk, wanneer hij bij het door een hoog gotisch venster binnenvallend licht met potlood en papier zijn gang kon gaan: ‘gezegende momenten’, zoals hij zelf zei. Maar de meest diepe herinnering, zo vertelde hij me in 2000, was de volgende.
Tijdens een van de vele bezoeken aan JanMurk en zijn vriend Wilt Cordes in Firdgum waren we onder de indruk van het werkstuk waar hij mee bezig was: een tamelijk groot schilderij, waarvan hij de titel alvast verklapte, de rode planeet. We kochten het en samen, JanMurk en Wilt, brachten ze het werk in het vroege voorjaar van 2000 naar Bolsward. JanMurk wilde het eigenhandig op de juiste plaats bevestigen, natuurlijk. Goed, lukte en daarna hebben we een hele middag lang gesproken over zijn jeugd, zijn ouders, de school, de stad. Wat me heel helder is bijgebleven, is het verhaal over wat zijn allervroegste herinnering was. Enigszins emotioneel gaf JanMurk aan dat hij die bijzondere herinnering bewaarde aan het bovenlicht boven de voordeur in zijn geboortehuis: een glas in loodraampje, dat hem tot in finesse was bijgebleven. Ja, glas in lood, dus.
Een bijzondere rol in het leven van JanMurk speelde Baukje de Boer. Zij was zijn buurmeisje en speelkameraadje op de Snekerstraat. Een nieuwe straat die aan de ene kant begrensd werd door het pas aangelegde stadspark en met aan de andere kant, de noordkant, uitzicht op de weidse landerijen. Wanneer JanMurk voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog aan wat nu de Amsterdamse Rietveld-academie is tekenlessen gaat volgen en deze afrondt met een middelbare akte, ziet hij niets in het geven van tekenlessen op scholen. Er breekt daardoor een armoedige periode voor hem aan. Armoede, die hij tot het laatst toe, ondanks het overweldigend succes van zijn creatieve werk, heeft gekend. Het is dan in Amsterdam zijn vroegere buurmeisje Baukje dat hem verzorgt, helpt, opvangt.
Baukje is verbonden aan een ziekenhuis in de hoofdstad. Ze koesteren diepe gevoelens voor elkaar. Ze verloven zich zelfs. Even daarna meent JanMurk er goed aan te doen haar op de hoogte te stellen van zijn homofiele gevoelens. Baukje schrikt, maar enige tijd later geeft ze aan er begrip voor te hebben en hem dankbaar te zijn dat hij dit zo eerlijk met haar deelt. Ze blijven altijd diep bevriend.
De mens JanMurk de Vries bleef na het overlijden van moeder Murkje voortdurend op zoek naar het hervinden van het gevoel van onbegrensde geborgenheid. Aanvankelijk zocht hij dat elders: van Terschelling naar Utrecht, naar Amsterdam, terug naar Friesland, Workum, Leeuwarden, Harlingen, Firdgum, steeds noordelijker. Een geborgenheid die hij later bij zijn vriend Wilt Cordes en in het wonen aan het Wad deels hervond. Hij zocht en vond uiteindelijk zijn gedroomde bezieling in de oneindige oerstilte van de ruimte, in de kleuren ervan, in die eeuwige golfbeweging. Vooral in zijn schilderijen worden die verlangens zichtbaar: een zoektocht naar het noorderlicht, lijkt het. De moeder en het kind hebben de kunstenaar nooit verlaten.
Het is opmerkelijk hoeveel artistieke sporen JanMurk in zijn geboortestad Bolsward heeft achtergelaten. Niet alleen in kerken en aan gebouwen zijn prachtige uitingen van zijn creatieve vaardigheden terug te vinden, ook bij heel veel particulieren, vrienden meestal, zijn schilderijen, beeldhouwwerk, geverfde vensters en kleurrijke gevelstenen van hem te herkennen. In de zomer van 2013 werd eindelijk een grote wens van De Vries vervuld: een tentoonstelling in de Bolswarder Broerekerk, daar waar hij gedoopt was en het hoge licht op zijn eerste tekeningen viel. Deze extraverte ‘Einzelgänger ‘, voor wie de keuze voor de natuur en het isolement nooit ten koste zou gaan van zijn warme belangstelling voor mensen’, overleed op 9 mei 2015 in Harlingen, 95 jaar oud.
© Willem Haanstra
De eerdere delen zijn: