Behalve op een straatnaambordje in de wijk Zuid kom je de naam Hendrik Haitsma nauwelijks meer tegen in het oude stadje Bolsward, laat staan dat er nog over hem gesproken wordt. Na de oorlog, op 28 augustus 1947, is zijn naam vastgelegd in de naam van een relatief lange straat, vlakbij het Julianapark. En dan blijft het stil. Ik schreef over deze straatnaam in ‘Bolsward in Namen’ en over zijn arrestatie en deportatie in ‘Bolsward in Oorlogstijd’.
Wellicht goed om hier, op basis van archiefonderzoek, andere schriftelijke bronnen en mondelinge informatie, verder in te gaan op het duiden van de man, zijn leven, gemeentelijk werk en maatschappelijke activiteiten. En eindigend met de fatale afloop die zijn beroep als gemeentesecretaris van Bolsward met zich mee bracht: van bakkerszoon uit Arum, via ambtenaar in Bolsward, tot zijn triest levenseinde in het Duitse concentratiekamp Siegburg. Dit jaar 77 jaar geleden.
De jonge jaren
Het was op donderdag 20 augustus 1891 dat in het bakkersgezin van Jacob Dirk Haitsma en Janke Fokkema aan de Sytzemaweg 5 in Arum rond 12 uur in de middag een Hendrik werd geboren. Hij was het zesde kind binnen het gezin. Hendrik, meest Henk genoemd, bezocht de chr. lagere school ‘De Hoekstien’ in Arum.
In het dorp golden in die tijd streng de verzuilde regels, net als elders. Gereformeerd en hervormd hadden dikwijls meningsverschillen en de katholieken behoorden weer tot een andere groep binnen de dorpsgemeenschap, evenals de onkerkelijken. Hendrik Haitsma behoorde tot de gereformeerde tak, die meest binnen eigen kring leefde.
Na de lagere school bezoekt Hendrik de chr. Kweekschool in Leeuwarden. Hij maakt deze school, vier jaar later, niet af. Hij zakt bij het eindexamen. Dan vervult Hendrik enige tijd geen functie, heeft geen baan, studeert ook niet, maar besteedt veel aandacht aan muzikale uitingen, want muzikaal is-ie.
In 1912 begint de jonge Haitsma aan een ambtelijke loopbaan. Hij wordt volontair (onbezoldigd) ambtenaar in Witmarsum, bij de gemeente Wonseradeel. Daar klimt hij op als ambtenaar; na enige eerdere rangen wordt hij ambtenaar tweede rang op de secretarie. In 1919 (27 jaar was Haitsma) wordt hij aangenomen bij de gemeente Bolsward als 1e ambtenaar ter secretarie. Al in datzelfde jaar komt de functie van gemeentesecretaris vrij. Hij solliciteert, met heel goede referenties, en wordt aangenomen. Tijdens zijn dankwoord bedankt hij ‘een Hoogere’ voor de hem toegekende functie. Daarna streefde hij nog naar een burgemeesterschap, o.a. in Hellendoorn, maar dat mocht niet zo zijn.
Bij het afscheid, in 1939, van Sjerp Jans Praamsma (1868-1940) als Bolswarder burgemeester (1921-1939), werd door velen verwacht dat Hendrik Haitsma, net als zoon Johannes Praamsma (1894-1957), had gesolliciteerd naar dat ambt. Ik heb deze sollicitatiebrief nergens kunnen ontdekken. Wel die van Johannes. Het werd de katholiek Sipke de Jong, via een sturende hand van de Commissaris van de Koningin in Friesland, baron Van Harinxma thoe Slooten, die de nieuwe burgemeester werd.
Haitsma komt terecht in een gemeentelijke wereld waar de zo sterk verzuilde elite van de Bolswarder gemeenschap veel invloed had. In de oorlogsjaren kwam de religieuze verdeeldheid overduidelijk tot uiting. De relatie burgemeester (De Jong) en directeur distributiekantoor (Johannes Praamsma) was ronduit vijandig.
Haitsma, jaren een eenheid vormend met Sjerp Jans Praamsma, overlegde veel, ook over gevoelige zaken, met Praamsma. Haitsma verkeerde in een bijzondere positie. Als gemeentesecretaris werd van hem verwacht dat hij de rechterhand van de burgemeester was, het hele college bijstond, secretaris van de gemeenteraad was en bovendien de regie over het ambtelijk apparaat had.
Zoals gezegd, zijn relatie met Sjerp Praamsma, de burgemeester, was ideologisch perfect, die met de beide wethouders (tijdens de oorlogsjaren overbodig) goed, maar tussen hem en delen van de ambtenarij boterde het niet. Hij duldde weinig tegenspraak, was heel gewiekst in het omzeilen van heikele kwesties en, aldus een collega, hij leidde met harde, rechtlijnige hand.
Hij zal de functie van gemeentesecretaris in Bolsward blijven uitoefenen tot 1 april 1944, toen het noodlot toesloeg.
© Willem Haanstra
De bronvermelding staat aan het einde van deze serie artikelen.