Wie aan kerkgebouwen in Bolsward denkt, zal meestentijds niet meteen denken aan het relatief kleine kerkje vlak aan de zuidoostkant van de stadsgracht, de Gasthuiskerk, voorheen de gereformeerde kerk. Je denkt eerder aan gebouwen als de gothische Sint Maartenskerk (ong. 1450), de romano-gothische Broerekerk (mogelijk deels als van voor 1300) en de expressionistische basiliek Sint Franciscus (1934 gewijd). En toch heeft die Gasthuiskerk een boeiende architectonische geschiedenis en hebben zich daar veel bijzondere en persoonlijke verhalen afgespeeld. Laten we daar in deze bijdrage van een ‘Blik op Bolsward’ eens de nodige aandacht aan schenken.
Bijzondere architecten
Als architect wordt aanvankelijk gevraagd Ane Nauta uit Leeuwarden. Toen deze, een man met een goede reputatie, een bouwtekening bij de gemeente indiende die afgekeurd werd, besloot de kerkenraad een tweede architect erbij te betrekken, Jakobus van der Veen te Amsterdam. Dat alles tot stomme verbazing van Nauta, die dit in zijn lange, indrukwekkende carrière nog nooit overkomen was.
In een jaar tijd werd de kerk gebouwd (mei 1928 – mei 1929), ondanks dat het werk een maand of drie stil kwam te liggen: het was de strenge winter van 1928/1929. Een opvallend element aan de kruiskerk, bekroond met een puntig torentje op zadeldak, was de balkenconstructie. Mede daarvoor was ook architect Van der Veen benaderd. Doel was om intern optimaal ruimte te scheppen, waarbij geen dragende elementen zich binnen de kerkruimte zouden bevinden. Daarvoor was een constructie nodig die de zware daklast moest kunnen dragen. Het spantwerk kwam te rusten op betonnen funderingen, aangebracht in de muren. Bij een breedte van 70 cm. werden buigzame planken van 2 cm. dik horizontaal op elkaar gelijmd, bij een verticale dikte van 18 cm. Heel bijzonder.
In 2017 is het interieur van de kerk gerenoveerd. De ingang van het kerkgedeelte is nu direct toegankelijk gemaakt. Heel interessant zijn de houten ornamenten in de hoeken met een duidelijke link naar de stijl van de Amsterdamse School. Opvallend blijven de oranje bolletjes op de smeedijzeren hekken rond de kerk . De ‘sinaasappeltjeskerk’ is feitelijk een kerk omgeven door een hekwerk met aan de bijbel ontleende granaatappels.
Beide architecten die de Gasthuiskerk ontwierpen, blijken een bijzondere achtergrond en levenswandel te hebben. Wellicht goed daar enige aandacht aan te schenken.
Ane Nauta
Ane Nauta, die aanvankelijk als enige architect de opdracht kreeg een gereformeerde kerk te ontwerpen, ging voortvarend aan de slag. Nauta had immers al vele gereformeerde kerken ontworpen en die van Bolsward zou de laatste in die reeks zijn. Het is een indrukwekkende lijst van gebouwen waar Ane Nauta zijn stempel op drukte. Naast de hierna volgende kerken heeft hij overigens ook huizen, boerderijen, scholen en wijkgebouwen gerealiseerd.
Als jong broekje, 22 jaar, was hij voor de bekende architect Tjeerd Kuipers, ook uit Friesland afkomstig (Gorredijk), opzichter bij de bouw van de gereformeerde kerk in Winterswijk. In 1911 ontwierp hij als eerste in een lange reeks de bekende Stadslaankerk in IJlst (1911). In zijn geboorteprovincie kwamen daarna Lollum, met de apart geplaatste toren, Raard, Heerenveen, Joure (overigens gesloopt in 1984), Ternaard, Wouterswoude, Marrum (gesloopt), Tzummarum, Beetgumermolen (Rijksmonument), Dokkum (Noorderkerk, gesloopt), Wirdum, Wolvega, Dokkum (Oosterkerk), Nes, Sint Annaparochie, Lioessens en Sexbierum (1928). Bolsward, 1928 – 1929, zou de laatste in dit rijtje worden.
Ane Nauta werd in Hijlaard (toen Baarderadeel) op 21 oktober 1882 geboren als zoon van de plaatselijke aannemer, die tevens als architect werkzaam was; Wybe Thomas Nauta en Trijntje Sytses Douma waren de ouders. Zijn vader zat in de kerkenraad en was ten tijde van de Doleantie een fervent aanhanger van Abraham Kuyper. Naast zijn werk als architect in Leeuwarden was Ane tot 1920 ook nog gemeentearchitect van Dongeradeel.
In de jaren ’20 van de vorige eeuw rezen de gereformeerde kerkgebouwen als paddenstoelen uit de Friese klei. Nauta ontwierp 19 kerkgebouwen in zijn geboorteprovincie, waarvan 16 in die jaren ’20. Dat was de helft van het totaal aan gereformeerde kerken in Friesland. Daarom mag Ane Nauta met recht dè gereformeerde kerkenbouwer van Friesland worden genoemd. Dat van al die gebouwen slechts die van Beetgumermolen Rijksmonument is (een voor gereformeerde kerkgebouwen een frivool ontwerp), mag verbazing wekken. Nu er toch meer monumentale aandacht voor vroeg-twintigste-eeuwse gebouwen bestaat, is de verwachting dat meerdere Nauta-ontwerpen deze status zullen krijgen, waaronder waarschijnlijk ook de Gasthuiskerk in Bolsward.
Merkwaardigerwijs kon Nauta’s eerste ontwerp van de kerk, waarbij een kosterswoning en vergaderlokalen, geen genade vinden in de ogen van de toenmalige plaatselijke Schoonheidscommissie! Men hikte aan tegen de deugdelijkheid van de balken constructie en de inrichting van het kerkgebouw. De Bolswarder gemeenteraad nam dit negatieve advies van de Commissie over. Dat was Nauta niet eerder overkomen: het afkeuren van een van zijn ontwerpen…
Nauta ontwikkelde zich verder. Was hij aanvankelijk een bouwer in de traditie van Berlage en Kuiper die de rationele aanpak voorstonden waarbij de rede leidinggevend was voor de bouw, later neigde hij naar het expressionistische, maar dan heel beheerst en zeker niet uitbundig. De Sint Franciscuskerk in Bolsward (ingewijd 1934) heeft alle trekken van expressionisme in de kerkenbouw, maar de Gasthuiskerk is vooral ingetogener.
Jacobus van der Veen
Jakobus Henderikus van der Veen, de tweede architect, en met name ingehuurd om voor een stabieler inwendige van de kerk te zorgen, had een Bolswarder achtergrond. Geboren op 21 april 1890 in Wouterswoude (Dantumadeel) verhuisde hij op tweejarige leeftijd naar Bolsward. Zijn vader, Reinder Jan van der Veen, werd toen beroepen in de Gysbertstêd (13 maart 1892 – 12 april 1896 naar Goes). Hij zal dan in de pas gebouwde pastorie aan de Jongemastraat (het voormalige terrein van de Jongema’s) gewoond hebben.
Tot zijn zesde verbleef Jakobus daar. Jakobus Henderikus kwam uit een geslacht van (gereformeerde) predikanten en trouwde met de onderwijzeres Margaretha de Best. Na het volgen van allerlei opleidingen vestigde Van der Veen zich op 1 augustus 1921 als zelfstandig architect in Amsterdam. Hij was de ontwerper van tientallen bouwwerken, waaronder ook een vijftal kerken, maar vooral ook van veel scholen. Ook de radiostudio van de NCRV aan de Schuttersweg in Hilversum (Rijksmonument) is van zijn hand. Van der Veen vervulde vele functies. Zowel die functies als de ontworpen gebouwen hebben een relatie met de gereformeerde kerk, waarvan Jakobus ook diaken was.
Van der Veen was, via zijn vader, geen onbekende voor de gereformeerden. Hij was met name een goede architect voor het inrichten van kerkgebouwen, een facet waaraan Ane Nauta blijkbaar niet kon voldoen met zijn aanvankelijke bouwtekening. Beide heren kenden elkaar vrij goed. Beiden architecten van gereformeerde kerken, beiden verweven in kerkelijke organisaties.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog, en dan vader van vier kinderen, was Van der Veen actief lid van het Amsterdamse verzet. Hij was de man die, lid ook van de KP, onderduikers aan onderdak moest helpen. Jakobus was wel betrokken bij de roemruchte, en door verraad mislukte, overval op 14 juli 1944 op het Huis van Bewaring aan de Weteringschans, maar deed die nacht niet mee aan deze actie. Toch werd hij op 1 september 1944 door de Duitsers gearresteerd. Bij deze inval schoot een zoon van Van der Veen een Duitser neer en ontkwam. Vader Jakobus Henderikus van der Veen, die zijn jonge jaren doorbracht in Bolsward en de mede grondlegger van de Gasthuiskerk was, werd op 6 september 1944, op 53-jarige leeftijd , in Kamp Vught gefusilleerd.
© Willem Haanstra
Hieronder de eerdere twee delen uit deze serie:
https://www.brekt.nl/gasthuiskerk-bolsward-een-avontuurlijke-geschiedenis-2/
https://www.brekt.nl/gasthuiskerk-bolsward-een-avontuurlijke-geschiedenis-1/