Voor de derde keer organiseert Histoarysk Koudum in de wintermaanden een expositie in Galerie Lytse Skientme. Omdat het in 2025 80 jaar geleden is dat de Tweede Wereldoorlog eindigde, koos de expositiecommissie van Histoarysk Koudum – waar ik deel van uitmaak – als onderwerp ‘Koudumer verhalen uit de Tweede Wereldoorlog’.
’80 jaar bevrijding’ leek ons een mooie gelegenheid om eens op een rijtje te zetten welke verhalen zich in de Tweede Wereldoorlog in Koudum afgespeeld hebben. Dat blijken er nogal wat te zijn! Uit die verhalen kozen we er twaalf; deels bekende, maar er doken ook nieuwe verhalen op. Die kwamen uit opgezochte documenten, een gevonden map of een opgestuurd dagboek, zoals dat van de schilder W.J. Dijk die de laatste jaren van de oorlog op Galamadammen woonde.
Koudumers kennen meestal wel de verhalen van de oorlogsslachtoffers Tjalke van der Wal of Gerben Ypma naar wie straten in Koudum vernoemd zijn, of de geschiedenis van de crash van het geallieerde vliegtuig in februari 1942. Ook wel bekend zijn de verhalen van de drie families in Koudum die de Yad Vashem-onderscheiding kregen voor hun hulp aan Joodse onderduikers. Via het onderzoek van Jan de Vries in It grutte swijen (2022) kennen we nu beter het verhaal van het doodschieten van de Koudumer jongeman Piebe Hoekema in 1944 en vooral de dramatische nasleep daarvan.
Maar wat is er bijvoorbeeld gebeurd met Albert van de Water die in 1940 huisarts werd in Koudum op huize Grovestins? Opeens, in 1943, was de dokter weg. Veel later werd bekend dat hij in december 1945 in Torgau (tussen Dresden en Leipzig) in Russisch krijgsgevangenschap zou zijn overleden. Maar wat is zijn verhaal? Op die laatste vraag komt na tachtig jaar een antwoord in één van de twaalf verhalen die centraal staan op de expositie ‘Koudumer verhalen uit de Tweede Wereldoorlog’.
Het verhaal ‘W.J. Dijk en schoonzoon dokter Van de Water’ is een van de verhalen waar ik zelf het meest aan gewerkt heb. De schilder/tekenaar Willem Jans Dijk (1881-1970) verbleef met zijn vrouw een flink deel van de Tweede Wereldoorlog op Galamadammen bij Koudum, omdat zijn huis in Den Haag in spergebied lag. Gedurende de hele Tweede Wereldoorlog hield hij een dagboek bij. Een door de familie in beperkte oplage gepubliceerde versie van dat dagboek belandde in 2023 bij Histoarysk Koudum. Daarin komt onder andere een fel anti-Duitse houding van Dijk naar voren.
De schoonzoon van W.J. Dijk was Albert van de Water. Deze voormalige KNIL-arts-officier werd in 1940 huisarts in Koudum op huize Grovestins. In 1943 verdween de dokter ineens uit beeld. Het verhaal in Koudum was dat hij een pakje sigaretten ging halen en niet meer terugkwam. Histoarysk Koudum ontdekte dat deze arts vrijwillig in een ziekenhuis in Duitsland was gaan werken, waarschijnlijk omdat hij wegens ernstige rugpijn verslaafd was aan pijnstillers.
Dankzij contact met diens inmiddels 88-jarige zoon kwam Histoarysk Koudum er niet alleen achter dat dokter Van de Water in december 1945 in Torgau aan een longontsteking overleden is, ook werd duidelijk dat hij in 1946, na de tweedeling van Duitsland, herbegraven is in Berlijn.
Een ander, al veel langer bekend maar even opmerkelijk verhaal, is dat van het in Koudum drukken van Vrij Nederland, een van de eerste illegale bladen uit de Tweede Wereldoorlog. Nadat er al enige gestencilde edities uitgebracht waren, zocht de Amsterdamse redactie van Vrij Nederland een drukker die voor een veel grotere oplage kon zorgen. Via via kwam Vrij Nederland bij drukker Johannes Hoekstra in Koudum terecht. Die drukte, stiekem ‘s nachts, het illegale blad. Dochters van Hoekstra, 19 en 17 jaar oud, brachten de blaadjes verstopt in grote koffers via de boot Stavoren-Enkhuizen en verder met de trein naar Amsterdam.
Op de expositie hangen twaalf borden met een samenvatting van elk van de ‘Koudumer verhalen uit de Tweede Wereldoorlog’ met veel foto’s. Daarnaast zijn er oorkondes te zien, behorende bij onderscheidingen, herdenkingsborden en -schildjes en veel ander materiaal uit de periode 1940-1945. Natuurlijk ligt er een exemplaar van die eerste in Koudum gedrukte Vrij Nederland – veilig onder een glasplaat.
Van de twaalf verhalen is ook een brochure gemaakt. Het eerste exemplaar mocht ik samen met Jan de Vries, de voorzitter van Histoarysk Koudum, bij de opening van de expositie op 16 januari overhandigen aan burgemeester Jannewietske de Vries. Samenvattingen van de ‘Koudumer verhalen uit de Tweede Wereldoorlog’ zijn daarin terug te lezen. Op de website van Histoarysk Koudum zijn de complete verhalen met alle achtergrondinformatie te bekijken.
De expositie in de galerie in de Hoofdstraat van Koudum is gratis te bezoeken tot 15 februari 2025 op donderdag, vrijdag en zaterdag van 13-17 uur. Ook de brochure is daar gratis te krijgen. Als aanvulling op de expositie over de Tweede Wereldoorlog is er op donderdag 30 januari om 20.00 uur in De Klink in Koudum een lezing van Hinke Piersma, directeur onderzoek bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.
© Jelle van der Meulen