Omdat we toch naar de kunstenaar Jean Kamps in het Zeeuws-Vlaamse Koewacht gingen, zijn we eind februari ook even in Antwerpen langs geweest bij Koudumer Wim Mendelts. Die is op een smoezelige werf ergens op de linkeroever van de Schelde bezig met een uniek project, namelijk de volledige restauratie van een houten zeiljacht van meer dan 100 jaar oud. Het gaat om de Ouderhoek, een ‘Zeeuwse poon’ (of is het toch een boeier?) die in 1914 in Ouderkerk aan de Amstel gebouwd werd.
Wim Mendelts volgde een opleiding tot industrieel vormgever aan de TU Delft, maar verloor al vroeg in de jaren ‘80 zijn hart aan traditionele schepen. Geheel op zijn eigen manier – met een gezonde nieuwsgierigheid dingen doen en uitproberen – verdiepte hij zich in die schepen. Hij begon enkele jaren later in Koudum zijn eigen scheepstimmerbedrijf ‘t Berghout. Regelmatig voert hij overigens restauratiewerkzaamheden aan oude houten schepen uit op diverse plekken in Nederland – en nu dus ook in België.
In 1978-1979 heeft de Ouderhoek al eens een ingrijpende restauratie ondergaan en ook daar was de zuidwesthoek van Friesland bij betrokken. De toenmalige Amsterdamse eigenaar Frank Fehmers gaf de Friese scheepsbouwer Roelof van der Werff, net begonnen op de Workumer scheepstimmerwerf De Hoop, de opdracht voor de restauratie. Fehmers heeft onder andere door correspondentie met vorige eigenaren veel van de geschiedenis van de ‘poon Ouderhoek’ weten te achterhalen en schreef daar in 1979 een boekje over. Hij zorgde er ook voor dat de Ouderhoek begin juli 1986 in New York meedeed aan de Nederlandse platbodemparade bij het Vrijheidsbeeld in New York.
De restauratie van meer dan veertig jaar geleden duurde enkele maanden, maar de huidige restauratie gaat noodgedwongen nog wel wat verder. Toen Wim Mendelts in 2022 uiteindelijk van de Belgische eigenaar de definitieve opdracht kreeg tot restauratie van dit bijzondere, kogelronde, houten zeilschip, was er niet veel meer van over. Zelfs toen het 10,5 meter lange schip in mei 2022 op de werf op een bok getild was, dacht de Koudumer scheepstimmerman nog dat hij de klus in anderhalf jaar zou kunnen klaren. Maar bij ons bezoek aan hem in februari 2024 hoopte hij dat hij nu op de helft was.
We hadden geen afspraak met Wim gemaakt, maar gingen op goed geluk op een maandagmorgen in Antwerpen naar de werf. Via betrouwbare bronnen uit Koudum wisten we de juiste locatie (een loods bij de Koninklijke Antwerpse Watersportvereniging SRNA) en net op het moment dat we de ingang zochten, kwam Wim Mendelts aanfietsen. Via zijn Belgische opdrachtgever heeft hij voor de duur van de restauratie een appartement in het centrum van Antwerpen, op nog geen kwartier fietsen van zijn werkplaats.
Wim vertelt graag en met een nuchter soort enthousiasme over de restauratie van het schip dat geen geheimen meer voor hem kent. Hij heeft kopieën van de originele bouwtekeningen, maar alle constructiefouten – die zaten er helaas in, onder andere rond de mastkoker – verbetert hij bij de restauratie. Die bouwtekeningen zijn gemaakt door de Nederlandse scheepsbouwer J.P.G. Thiebout (1873-1941) die de Ouderhoek in 1914 bouwde op zijn eigen werf ‘De Amstel’ in Ouderkerk aan de Amstel.
Het interieur is van de kunstenaar en ontwerper van (scheeps)interieurs C.A. Lyon Cachet (1864-1945) die veel belangstelling had voor Jugendstil. Dat zie je in het interieur terug. Mendelts noemt het interieur “één groot Jugendstil-museum” en wil het liefst zoveel mogelijk originele ornamenten weer terugplaatsen. Dat zal helaas niet altijd lukken, maar inmiddels heeft hij een Belgische kunstenaar gevonden die het onherstelbaar vergane houtsnijwerk na gaat maken.
Op de bouwtekening staat ‘boeier Ouderhoek’, maar al sinds de bouw van het schip in 1914 is er onenigheid over het type. Soms wordt het een afgeleide van een Zeeuwse boeier genoemd, maar door de jaren heen is het schip toch meestal aangeduid als ‘poon’. Oké, vindt Wim, “maar het is eigenlijk geen poon en het is geen boeier”. Dat maakt het schip misschien nog wel unieker, zou je haast zeggen.
Het Wikipedia-artikel over het scheepstype poon eindigt (begin maart 2024) met de zin: “In het Antwerpse Bonapartedok ligt de laatste nog varende houten Poon, De Oudenhoek genaamd.” Dat zal ‘Ouderhoek’ moeten zijn, maar erger is natuurlijk dat de Ouderhoek al sinds begin 2017 niet meer voer. Toen zonk het namelijk op zijn plek in het Antwerpse Bonapartedok en dat was in feite de doodsteek voor het schip.
Wim Mendelts was ruim 25 jaar geleden al gevraagd naar het schip te kijken en had destijds een offerte voor de restauratie gemaakt. Daar was de eigenaar toen niet op ingegaan. Na het zinken en weer optakelen van de Ouderhoek ging het schip er bepaald niet op vooruit, om het maar eens flink eufemistisch te zeggen. Dat bleek toen Wim Mendelts eind 2021 weer gevraagd werd om het schip onder handen te nemen. Dat leek een schier onmogelijke klus, maar, zo vindt Wim Mendelts: “Alles wat ooit door mensenhanden is gemaakt, valt te repareren”.
Daar zijn uiteraard flinke kosten aan verbonden, maar gelukkig is de Belgische eigenaar niet onbemiddeld én er bleken subsidiemogelijkheden te zijn. De Ouderhoek staat sinds enkele jaren in België op de monumentenlijst als ‘varend erfgoed’, waardoor de restauratie deels gesubsidieerd wordt. Dat is ook een belangrijke reden waarom Wim Mendelts dit werk in Antwerpen doet en niet op zijn eigen scheepstimmerwerf in Koudum. Op deze manier heeft hij nauwer contact met zijn opdrachtgever én met de subsidiegevers die de voortgang van het werk controleren.
Bij ons bezoek vertelde Wim Mendelts over zijn manier van werken. Het buigen van de 40 mm dikke planken voor de vlakgangen bijvoorbeeld gebeurt via de ‘brandstelling’, een speciale constructie waar hij de planken door middel van een brander en met behulp van gewichten (en geduld!) weet te buigen. Maar voor de spanten en de stevens heeft hij ‘krommers’ nodig, in de juiste maat gebogen takken. Gelukkig zijn er speciale houthandelaren die hem meehelpen te zoeken naar de juiste gebogen takken, die vervolgens zorgvuldig op maat gezaagd moeten worden.
We hebben vol bewondering naar het verhaal van Wim Mendelts geluisterd en gekeken in zijn Antwerpse werkplaats waar hij vergane glorie op ambachtelijke wijze door nieuw vervangt. Die bewondering is alleen nog maar groter geworden door het bekijken van de ‘poon-topic’ op ZeilerForum.nl (https://zeilersforum.nl/index.php/forum-125/projecten/597427-poon). Daar plaatst Wim Mendelts (onder de naam Berghout-2) vanaf 10 mei 2022 regelmatig verhalen en foto’s over de voortgang van dit uitzonderlijke, ambachtelijke project.
Je moet soms even door een aantal bewonderende commentaren scrollen om bij een volgend hoofdstuk met verbijsterende foto’s van Wim te komen. En je moet niet bang zijn voor de geweldige, bijna niet meer gebruikte scheepstermen die in grote aantallen voorbijkomen. En via dit blog kan iedereen zien dat het niet overdreven is om te concluderen dat het zo mogelijk meer dan uniek is wat deze Koudumer scheepstimmerman in Antwerpen aan het doen is.
© Jelle van der Meulen