Op 1 februari 1940 werd Sipke de Jong benoemd tot burgemeester van Bolsward. Hij heeft in totaal nauwelijks drie maanden burgemeester mogen zijn van een vrije gemeente Bolsward, want op vrijdag 10 mei 1940 viel Duitsland Nederland binnen. En meteen na de bevrijding, op maandag 16 april 1945, werd Sipke de Jong zonder fatsoenlijk proces per onmiddellijke ingang geschorst en later ontslagen. De vraag die onherroepelijk gesteld mag worden: is dat terecht geweest?
In deze driedelige bijdrage een historische blik op een burgemeester die, samen met het politiekorps, ervoor zorgde dat hier geen NSB-burgemeester werd benoemd.
Achtergrond
Sipke de Jong (en niet Sipke Willems) zag het levenslicht op zondag 27 juni 1880 in Lemmer. Het geslacht De Jong, een katholieke familie, was in het toenmalige vissersdorp rijk vertegenwoordigd. Zijn vader, Willem de Jong, is aannemer van waterbouwkundige werken. Aanvankelijk oefent Sipke het beroep van timmerman uit, waarna hij als zelfstandig ondernemer, koopman, verder ging. Samen met zijn vier broers zijn ze maatschappelijk actief als felle drankbestrijders.
Ze hadden het grote misbruik van alcohol in het Lemmer uit die tijd aan den lijve ondervonden. Binnen de Friese katholieke drankbestrijderswereld oefent Sipke diverse bestuursfuncties uit. Zijn gedegen en inhoudelijk sterke werkwijze valt op in Friesland en zo belandt hij via de Roomsch-Katholieke Staatspartij (RKSP) in 1923 als Statenlid van deze relatief kleine (drie zetels) partij op het Friese pluche als Gedeputeerde. Commissaris van de Koningin is dan mr. Pieter Albert Vincent baron Van Harinxma thoe Slooten. Hij volgde zijn vader op en was zeer lange tijd de voorzitter van de Friese Staten (1909-1945).
CdK Van Harinxma thoe Slooten (1870-1954) is van groot belang geweest voor de carrière van Sipke de Jong, die zijn trouwe Gedeputeerde was in de jaren voor de oorlog. Dankzij Van Harinxma werd De Jong in 1940 burgemeester van Bolsward. Ook tijdens de oorlog kon, meest via Kabinetschef Hoek, De Jong immer de hulp van de Commissaris inroepen. Al aan het begin van zijn burgemeesterschap deed Sipke de Jong een beroep op de Commissaris. De plannen voor nieuwbouw naast het stadhuis van de secretarie konden alleen verwezenlijkt worden doordat het de CdK lukte om schaarse bouwmaterialen daarvoor vrij te maken. Een ter plaatse fraai passende uitbouw kon daarmee gerealiseerd worden. Van Harinxma thoe Slooten werd in 1945, op advies van het Friese verzet, ontslagen als Commissaris van de Koningin, ondanks fel verzet van zijn kant.
Op 22 mei 1907 zal Sipke de Jong in Lemmer huwen met de Kubaardster Gatske Postma. Ze wonen aanvankelijk in Lemmer en krijgen in tien jaar tijd zes kinderen.
Benoeming tot burgemeester
Op 1 februari 1940 wordt De Jong, met sterke steun dus van de Friese Commissaris, op 59-jarige leeftijd benoemd tot burgemeester van Bolsward. Natuurlijk, Bolsward was ook toen al een gemeente met voor bijna de helft katholieke inwoners: in die tijd derhalve een logische keuze voor een katholieke eerste burger. Het gereformeerde volksdeel hier ter plekke gaf zich niet zomaar gewonnen. Want het was de zoon van de voorgaande burgemeester, Sjerp Praamsma, Johannes (op dat moment directeur van het plaatselijke distributiekantoor), die zich als tegenkandidaat aandiende. Ondanks de hartstochtelijke steun van vader Sjerp en de gereformeerde notabelen van de stad drukt Van Harinxma thoe Slooten zijn voorkeur door: Sipke wordt de burgemeester tijdens wiens ambtsperiode, die de hele oorlogstijd van Bolsward besloeg, de rivaliteit tussen katholiek en gereformeerd tot grote en soms gevaarlijke hoogte opliep. Het latere ontslag van De Jong was daar o.m. het resultaat van. Die schurende geloofsrivaliteit zal zich nog tot enkele decennia na de oorlog in de politiek en in de plaatselijke maatschappelijke wereld zichtbaar blijven voortzetten. In de kleine en overzichtelijke stad Bolsward werd ieder al snel beoordeeld en ingedeeld op basis van maatschappelijke positie, politieke voorkeur en, vooral, godsdienstige overtuiging.
Bij zijn benoeming tot burgemeester van de oude stad Bolsward, die plaatsvindt in de raadzaal van het stadhuis, op donderdag 1 februari 1940, blijkt de naderend oorlog nog geen overheersende rol te spelen. Op deze 1e februari, een ijskoude winterdag, wordt vanwege de kou de begeleiding van het feest door een drietal plaatselijke muziekkorpsen afgelast: de instrumenten bleken niet te bespelen. In de verwarmde raadzaal waren vele genodigden aanwezig, evenals het gezin De Jong: het college van de gemeente Bolsward (voor wie het woord gevoerd werd door wethouder en locoburgemeester De Haan), de plaatselijke raadsleden, een aantal burgemeesters uit omringende gemeenten, de plaatselijke geestelijkheid, stichtingen, enz.
De rol van Jacob de Haan
Jacob de Haan, de locoburgemeester die Sipke de Jong het ambtsketen omhing, was lid van de CHU (Christelijk-Historische Unie), waarvoor hij in de Bolswarder gemeenteraad zat. Op vrijdag 26 november 1880 kwam Jacob ter wereld in het Gaasterlandse Hemelum (toenmalige gemeente Hemelumer Oldeferd, nu Súdwest-Fryslân). Hij huwde op 9 februari 1906 met Jantje Koopman uit Oudega.
De Haan werd tamelijk actief binnen het maatschappelijk leven in Bolsward. Zo was hij, naast zijn jarenlange wethouderschap, ook 25 jaar voorzitter van het plaatselijke Sint Anthonie Gasthuis, waarvoor hij bij zijn afscheid een gouden horloge als dank kreeg. Dat horloge is trouwens door Jacob op zijn sterfbed doorgegeven aan kleinzoon Gerrit, jongste zoon van de in Bolsward destijds zeer bekende Luut de Haan. In de jaren ’50 van de vorige eeuw werd Jacob de Haan in de raadzaal geridderd voor zijn inzet voor Bolsward tijdens een bestuurlijk moeilijke periode.
Dat hij zich tijdens de oorlogsjaren informeel (want wethouders werden afgeschaft als bestuurder) nog bezighield met het geven van adviezen aan zittend burgemeester De Jong werd hem na de oorlog nog kwalijk genomen door sommige Bolswarder notabelen, waaronder CHU-genoten. Jacob gaf aan dat hij daarmee de NSB’ers in Bolsward zoveel mogelijk wilde verhinderen invloed op de burgemeester uit te oefenen. Hij zal in de jaren ’50 nog menig wekelijks sigaren- en koffie-uurtje met Johannes Praamsma, dan ARP-raadslid doorbrengen, waarbij de Bolswarder politiek werd doorgenomen. Jacob de Haan overleed op 5 oktober 1958 in Bolsward.
Na de ambtsaanvaarding, waar overigens de Commissaris van de Koningin niet bij aanwezig is, en waarvan de officiële handeling door locoburgemeester De Haan wordt verricht, memoreert De Haan het feit dat De Jong het jaar ervoor (1939) niet opnieuw werd benoemd tot Gedeputeerde, zeer tot ongenoegen van de voorzittende Commissaris Van Harinxma thoe Slooten! Ook wordt door De Haan aangegeven dat de tijdsomstandigheden waarin De Jong wordt benoemd, ongunstig zijn. Ook wijst hij op de moeilijke financiële omstandigheden van Bolsward op dit moment van intrede van de vroegere Gedeputeerde.
Dankwoord De Jong
Nadat Sipke de Jong officieel het ambt van burgemeester van Bolsward had aanvaard, sprak hij in zijn dankwoord onder meer:
‘Nu ik het burgemeestersambt in Bolsward heb aanvaard, moge ik daarvoor Gods zegen en de benodigde krachten ontvangen om dit naar behoren te kunnen vervullen in het belang dezer stad en haar inwoners…’. En: ‘Ik zal mij met de werkelijkheid bezig moeten houden. Met de werkelijkheid dat Bolsward helaas in vele opzichten een achteruitgaande stad is, vooral economisch en financieel.’
Talloze sprekers volgen. Opvallend kun je de opmerking van het raadslid De Jong (SDAP) noemen, die verkondigt dat hij liever een 25 jaar jongere persoon hier had gezien!
© Willem Haanstra