In de loop van vele eeuwen hebben zich straten en straatjes, pleinen en steegjes gevormd in de oude Bolswarder binnenstad. Oorspronkelijk langs de natuurlijke waterloop waaraan de latere stad ontstaan is (nog te herkennen aan het water langs Dijlakker en Marktstraat), later ook op en langs andere oeverwallen en kwelderruggen, aangevuld met opgeworpen wierden. En die straten, stegen en pleinen kregen namen. Eerst met die vanuit de ‘volksmond’, soms al genoemd op onze oudste plattegronden. Later, na 1851, werden ze officieel vastgelegd door het plaatselijke bestuur.
We lopen deze straatnamen, kort en op alfabetische volgorde, langs en trachten de geschiedenis ervan en wat achter die namen schuilgaat, te ontdekken. Oude foto’s, meest uit de collectie van Tonnie Siemonsma, begeleiden de teksten.
4. Bargefenne
Op de bovenste uit 1890 staat een stukje plaatselijke geschiedenis prachtig weergegeven. Vlak voordat de oorspronkelijke waterloop, al lang geleden gecultiveerd tot een grachtje, gedempt gaat worden, zien we de straten aan weerskanten van de gracht nog als twee duidelijk gescheiden gedeelten. Daaraan komt in 1896 een eind: de gracht, en ook nog enkele andere in de buurt, wordt gedempt. De dan niet meer gescheiden gedeelten gaan verder onder de namen Dijkstraat, links op de foto, en Bargefenne, rechts. Het eerste rechter deel, van Marktplein tot Skilwyk, houdt wel de naam Dijkstraat.
Opvallend op de foto is ook de ligging van de oorspronkelijke tramrails, uiterst links, door dit gedeelte van de stad. Op de achtergrond is naast de grote stelpboerderij, waar nu de appartementen onder de verzamelnaam Heechhout staan, nog duidelijk de houten brug te zien die de verbinding was tussen de sinds 1874 (vestingwet) deels afgegraven aarden omwalling van Bolsward: die tussen het huidige Laag Bolwerk en de Stoombootkade.
Genoemde stelpboerderij werd in de eerste decennia van de 20e eeuw bewoond door de familie Kramer, een boerengezin. Daarna werd de ruimte zodanig ingericht dat er meerdere gezinnen in konden wonen. Het achterste gedeelte bleef wel in gebruik, als melkerij.
Deze foto uit 1925 geeft een moment van de dag aan waarop tal van handwerkslieden en winkeliers hun werk doen. Veel winkels en woonhuizen zijn nu, na honderd jaar, nog gemakkelijk te herkennen.
Naambetekenis
Een intrigerend woord, ‘bargefenne’. Want wat betekent dat eigenlijk?
Zo op het oog lijkt de verklaring voor deze ‘echte’ Bolserter naam, Bargefenne, simpel. Ze bestaat uit twee aan elkaar gekoppelde substantieven (zelfstandige naamwoorden): barg (varken) en fenne (ven, een ondiep water waar in dit geval varkens zich vermaken). Een uithoek aan de rand van de stad waar op een boerderij varkens werden gehouden en een aangename waterplas aanwezig was voor deze dieren. Pas rond 1800 zullen aan de rand van deze fenne de eerste huizen verrijzen.
Zo zag ik de naamverklaring ook voor me, tot aan een jaar of twintig geleden. Het was Klaas Jansma die me aan het denken zette. Hij was bezig met een boek en hij wilde me het een en ander vragen. Hoe en waardoor we zo bij een Bolswarder straat terechtkwamen, ik weet het niet meer. Wat ik me nog wel goed herinner, was de verklaring die Klaas gaf aan deze naam. Volgens hem had het woord ‘barg’ niet te maken met een varken, maar kwam het van het werkwoord ‘bergen’, borgen, opslaan.
Het plaatselijke schippersgilde bezat op de plaats van de fenne een stuk land waar in schuren scheepsmateriaal opgeslagen lag, ‘geborgen’ dus. Daarmee is de naam historisch bekeken duidelijker, ook omdat elders deze benaming eveneens voorkomt. Daar komt bij dat op de oudste plattegronden van Bolsward te zien is dat vanuit de hoofdgracht door de stad, die langs Dijlakker, Marktstraat en Dijkstraat loopt, halverwege de Bargefenne een grachtje gegraven is, dat, met een korte zijtak, doorloopt tot aan het tegenwoordige Laag Bolwerk, toen nog de zestiende-eeuwse omwalling van de stad. Dat grachtje zal ongetwijfeld praktisch nut hebben gehad, omdat schepen daarmee een betere mogelijkheid kregen te laden en te lossen, evenals om te wenden en te keren.
Na een tijdje nadenken en het raadplegen van oude kaarten, kwam ik tot de conclusie dat deze voor Bolswarders wellicht merkwaardige verklaring wel eens juist kon zijn. Daarom gaf ik in het boek ‘Bolsward in namen’ (2006) beide genoemde verklaringen voor deze straatnaam. Met wel een uitgesproken voorkeur voor de tweede.
Op deze plattegrond van Braun en Hogenberg, van 1585, is, uiterst links, te zien hoe de nog tot eind 19e eeuw doorlopende waterloop langs Dijkstraat en Bargefenne daar een aftakking heeft tot aan de omwalling van de stad. Op de oorspronkelijke kaart van Van Deventer, 1561, heeft die zijtak nog een korte afslag naar links.
Wellicht goed om het volgende daarbij op te merken. De kaart van Braun en Hogenberg is gebaseerd op de oorspronkelijke kaart van Jacob van Deventer uit 1561. Deze kaart was bedoeld voor militaire doeleinden. Braun en Hogenberg tekenden deze kaart, vanuit commerciële motieven, op simpele wijze na. Simpel, ook zoals links van het midden een onbebouwde driehoek (tussen Marktplein, Achter de Smeden, Skilwyk en Dijkstraat) is waar te nemen die in werkelijkheid op de kaart van Van Deventer wel degelijk deels bebouwd is.
Spieker
Een andere bestemming van de ‘bargefenne’ is hoogstwaarschijnlijk geweest die van een voorraadschuur bij een boerderij waar voedsel lag opgeslagen om te dienen als reservevoorraad voor de Bolswarder bevolking. Een oude naam voor het latijnse woord ‘spicarium’ is ‘voorraadschuur van koren of, algemener, graan’. Ooit heette dat gebied de Spijker/Spieker, naar spicarium. Zie ook elders, o.a. in Harlingen.
Enkele jaren na het dempen van de gracht geeft deze foto (1900) een rustig tijdsbeeld. De tramrails is naar het midden van de straat verlegd. Omdat dit gedeelte van Bolsward nabij de Blauwpoortsbrug ligt, werd dit gedeelte vaak ‘de Blauwpoort’ genoemd.
Rond 1900 zag het deel van de Bargefenne, hier links op de foto, er zo uit. Let daarbij op het kort daarna afgebroken boerderijtje achter de boom. Daarlangs liep het korte grachtje tot aan het vlakbij gelegen bolwerk. De rooilijn van de huizen maakt daar een flinke knik. Boven de persoon vooraan op de foto is het pand te zien dat kort daarna vervangen zal worden door het pand waar jarenlang vader en zoon Wijma een kapperszaak hadden, hoek Dijkstraat-Skilwyk.
Het eerste pand van de Bargefenne is het huis waar jarenlang Doekle Bijlsma een fietsenzaak had.
In 1968 werd deze fietsenzaak gesloopt om…
…. plaats te maken voor een nieuwbouw-supermarkt. Tegenwoordig wordt dit pand gebruikt door de winkelketen Scapino.
Begin jaren 1920 was dit het zicht vanaf de Blauwpoortsbrug op de Bargefenne. Aan de rechterkant staat nog de toenmalige brugwachterswoning, die op de laatste dag van de Tweede Wereldoorlog verwoest zou worden. De zich terugtrekkende Duitsers bliezen de Blauwpoortsbrug op, waardoor ook dit pand geraakt werd. Nog steeds zijn vele panden te herkennen en andere vervangen, zoals het huis links op de hoek, met grote schuur erachter, door het Chinees-Indisch restaurant Hongkong.
Gemeentelijke monumenten
Nee, rijksmonumenten staan niet op de Bargefenne. Die zijn ook niet te verwachten aan een qua bebouwing nog betrekkelijk jonge straat. Wel is er een viertal gemeentelijke monumenten aanwezig. Het zijn de nummers 4, 11, 12 en 14 (bij nummer 13 kon je komen door een smal steegje door te lopen; het stond flink achter de rooilijn). Deze zijn alle gebouwd rond 1900. Drie ervan zijn thans horecagelegenheden, en wel de nummers 11,12 en 14.
Dit kleurrijke, eclectische pand (1904) valt op aan de Bargefenne nummer 4. Niet alleen voor wat betreft de bouwstijl, maar ook omdat links ervan de rooilijn verspringt. De reden daarvan is dat, op de foto aan de linkerkant van het pand, er sinds eind middeleeuwen een kort grachtje liep tot aan de omwalling van de stad. Dat had een praktische reden. Naast opslag voor scheepsbenodigdheden stond op deze plek een boerderij met een voorraadschuur waarin granen opgeslagen lagen om de plaatselijke bevolking in tijden van voedselschaarste van voedsel te voorzien. De naam ‘de Spieker’ is daarom van toepassing.
Dit pand Bargefenne 11 is eveneens een gemeentelijk monument. In een soort vernieuwingsstijl valt de chaletachtige bovenzijde op. Aan de zijkant bevindt zich de toegang tot een steegje.
© Willem Haanstra
Bolsward, augustus 2024