In de loop van vele eeuwen hebben zich straten en straatjes, pleinen en steegjes gevormd in de oude Bolswarder binnenstad. Oorspronkelijk langs de natuurlijke waterloop waaraan de latere stad ontstaan is (nog te herkennen aan het water langs Dijlakker en Marktstraat), later ook op en langs andere oeverwallen en kwelderruggen, aangevuld met opgeworpen wierden. En die straten, stegen en pleinen kregen namen. Eerst met die vanuit de ‘volksmond’, soms al genoemd op onze oudste plattegronden. Later, na 1851, werden ze officieel vastgelegd door het plaatselijke bestuur.
We lopen deze straatnamen, kort en op alfabetische volgorde, langs en trachten de geschiedenis ervan en wat achter die namen schuilgaat, te ontdekken. Oude foto’s, meest uit de collectie van Tonnie Siemonsma, begeleiden de teksten.
2. Appelmarkt
Op de eerste foto ziet u de aanblik van de Appelmarkt zo’n honderd jaar geleden. Meteen valt de bedrijvigheid op het water en aan de wal op. De daar liggende scheepjes behoorden, v.l.n.r., toe aan resp. Sieswerda van Pingjum, De Boer van Arum en Van der Veen uit Parrega. Aan de wal van de Appelmarkt was ruimte voor ongeveer tien vrachtscheepjes, vaak afkomstig uit nabij gelegen dorpen. Zij voerden goederen, meest levensmiddelen, voor markt en middenstand aan.
Centraal in het winkelcentrum van Bolsward ligt de Appelmarkt. Een wandelstraatje aan de zonnige zijde van een oud grachtje. De naam Appelmarkt past feilloos binnen dat deel van het stadscentrum. De naam ‘markt’ kunnen we daar vier keer herkennen in de naamduidingen Appelmarkt, Marktplein, Marktstraat en Nieuwmarkt. Ze is, samen met de ertegenover liggende Marktstraat, het winkel- en handelscentrum van de aloude Gysbertstêd Bolsert.
Naast een enkel woonhuis is de Appelmarkt voornamelijk gevuld met winkels die tegenwoordig onderdeel uitmaken van landelijke winkelketens. Particuliere winkels van Bolswarder ingezetenen zijn zeldzaam. Op de hoek Rijkstraat/Appelmarkt staat nog wel een winkel die al enkele generaties lang in particulier eigendom is, n.l. die van de familie Elzinga, De Ossekop genaamd. Rond 1974 is De Ossekop samengevoegd met het naastliggende pand aan de Appelmarkt 1.
Hoewel Bolsward in de tweede helft van de vorige eeuw nog een stuk of vijf boekwinkels kende, is dat aantal geslonken tot de laatst overgeblevene. De boekwinkel, Het Boekhuis, aan de Appelmarkt 6 is tegenwoordig in handen van de familie Stumpel (al sinds midden 19e eeuw een familie van boekhandelaren, oorspronkelijk in Noord-Holland, tegenwoordig ook in Workum en Bolsward), dáárvoor van Brattinga (het Witte Boekhuis) en daar weer voor van Schermer (zie de foto). Beide laatstgenoemden hadden achter de winkel eveneens een drukkerij.
Op nummer 5 (zie foto), uiterst rechts, bevindt zich een opvallend breed pand (18e eeuws), met vijf traveeën, waarboven een schilddak, bekroond met opvallende schoorstenen. Het benedengedeelte wordt vanouds gebruikt als winkel. Voorbijkomende namen zijn de Haweko, Van den Oever, Marskramer en Blokker. Aan de rechterzijde bevindt zich een steegje. Wat ik zeer opvallend vind, is dat het oorspronkelijke balkon boven de winkelingang op zeker moment verdwenen is, wat de vraag oproept waarom dat gebeurd is, en of dat al dan niet met toestemming van de Rijksgebouwendienst is geschied. Het is immers een Rijksmonument. Op bovenstaande foto is het oorspronkelijke balkon boven de winkel nog te herkennen, rechts van de eerste boom.
Straatnaamgeving
Straatnamen kunnen afgeleid zijn van streeknamen, persoonsnamen, een geografische duiding hebben, beroepen benoemen, en van nog veel meer. Dikwijls liggen bepaalde namen voor de hand en zijn al eeuwenlang in gebruik. Enig besef van de historie van plek en naam is dan uiteraard zinvol.
Met name bij het gebruik van persoonsnamen is kennis omtrent de persoon belangrijk. Sommige namen zullen, bijvoorbeeld, in de huidige tijd niet meer passend zijn, bij andere heeft de tijd het gebruik ervan achterhaald. Met name het vlak na de oorlog geven van een naam van een persoon die een bijzondere band met die tijd zou hebben, heeft wel in sommige gevallen voor problemen gezorgd. Zomaar een naam geven, zonder de context ervan te kennen, kan ook redelijk riskant zijn, zeker bij persoonsnamen.
Altijd een afweging maken, ja zeker.
Ik weet nog dat bij het rond de eeuwwisseling vaststellen van de naam voor een nieuwbouwgedeelte aan de noordwest kant van de Bolswarder wijk Noord ll ik op de naam Fadershofstee kwam, passend binnen de naamgeving rondom. Alvorens daarover een voorstel aan college en de gemeenteraad werd voorgelegd, ben ik toch maar naar de huidige bewoners van de boerderij Fadershofstee toegegaan, liggend aan de weg naar Exmorra. Ik vroeg daar of ze akkoord gingen met de naam voor een straat in de stad die vernoemd wordt naar hun boerderij. Ze stemden er volmondig mee in.
Minder riskant is het gebruik maken van namen die duiden op geestelijken uit kloosters lang geleden, zoals die tussen de Boudewijnflat en de Hartwerdervaart, of van Friese vogelnamen zoals in wijk de Fûgelkrite.
Koernmercket
Deze Appelmarkt heette tot 1860 Koornmarkt of, preciezer, Koernmercket. De markt waar ‘koern’, in dit geval gerst, verhandeld werd. Toen deze handel afnam en er meer groenten en fruit voor in de plaats kwamen, werd de fruitsoort ‘appel’ in de naam gevoegd. Deze markt begon bij de brug de Suuppost (waarvan het eerste deel de plaatselijke naam voor karnemelk is en post de betekenis heeft van stenen brug) en liep door tot op het Marktplein.
Vandaag de dag staan er nog slechts enkele ‘marktkraampjes’ op donderdagochtend. Zoals al bij Achter de Smeden opgemerkt, was de later gekanaliseerde watergang die langs Appelmarkt en Markstraat, en dan rechtdoor naar de Dijkstraat liep, de natuurlijke waterloop waaraan de latere stad Bolsward ontstond. De Appelmarkt verrees aan de noordkant van dat water. We mogen er vanuit gaan dat zich daar een lage kwelderrug bevond ter breedte van deze Appelmarkt en die zich richting de latere Nieuwmarkt in de breedte uitgestrekt kan hebben.
Beschermd stadsgezicht
Veel Bolswarder straatnamen zijn rond 1860 vastgesteld. In 1851 was door het Nederlandse Parlement de gemeentewet zodanig aangepast (wet van Thorbecke) dat straatnamen tot een gemeentelijke verplichting werden. Ten tijde van Napoleon werden daar al pogingen toe gedaan, maar verplichtend pas vastgesteld in 1851.
Bolsward behoort tot de 472 beschermde stads- en dorpsgezichten die Nederland telt. Deze worden sinds 1961 vastgesteld. Dat brengt met name gemeentelijke cultuurhistorische opdrachten voor de bescherming ervan met zich mee. Of aan die voorwaarden in Bolsward altijd voldaan wordt, is zeer de vraag, ook gelet op de hedendaagse inrichting van de binnenstad rond de Appelmarkt.
Het straatje kent een flink aantal zeer kenmerkende panden. Tot Rijksmonument verklaard zijn de nummers 5, 8, 9 en 13.
Hieronder de gevel in 1926, met boven de toegangsdeur de naam van kapper G. Monsma. Na de restauratie blijkt de gevel dus opvallend veranderd. Let ook op het neoclassicistische toegangspoortje aan de rechterkant.
Als gemeentelijk monument is het brede en robuuste gebouw op nummer 10, van 1869, opvallend aan de Appelmarkt. Het heeft een eclectische en hoekige bouwstijl. Na de bouw is een opvallende gevelsteen aangebracht met daarop een anker afgebeeld. Het anker is het symbool van de hoop en oorspronkelijk het christelijke symbool voor veiligheid, geborgenheid.
© Willem Haanstra
Bolsward, juli 2024
Eerder verscheen:
https://www.brekt.nl/de-aloude-straatjes-in-de-bolswarder-binnenstad/