Koartlyn rûn ik wat om yn it iepenloftmuseum by Nij Beets, It Damshûs. Der wie fierder nimmen, en dat is foar my altiten it aldermoaiste: kinst efkes wat beetpakke, efkes wat besjen, efkes yn in kast koekeloere, in laad iepenlûke. Yn It Damshûs jouwe se dy in byld fan’e wenomstandichheden fan’e arbeiders sa tusken 1880 en 1930; it orizjinele Damshûs stiet der, ôfbrutsen en wer opboud, der steane in tal lytse houtene húskes, se hawwe der in houten tsjerkje wer opboud, der in in âld café en yn alles bist wer efkes yn 1900.
En dochs wie der wat dat net kloppe: it wie te moai. Kreas readferve houten flierren, de kesinen goed yn’e ferve, oeral âld ark, âld keukenguod, opmakke bedsteden, flierkleden en matten, petroaljestellen, mar der ûntbriek wat: de geur, de stank, healsliten klean, smoarge klean, de spoaren fan minsken dy’t krekt efkes fuort binne. Der leit gjin heal-ôf breiwurk op’e tafel, der leit gjin rommel. Koartsein, it is krekt wat tefolle museum mei krekt wat te min libben der yn.
Yn Ingelân dogge se dat oars, dêr kloppet altiten de oanklaaiing oant yn’e lytste dingen, sjochtst it ek yn Ingelske histoaryske films, in jakje yn 1665 is ek echt in jakje yn 1665 en net in jakje út 1710. By in moard yn 1275 sjochtst noait op’e achtergrûn in kast út 1500, de Ingelsken binne dêr grut yn.
As wy hjir in film meitsje oer Michiel de Ruyter kinst der donder op sizze dat er mei de frou sit te praten yn in keamer mei 18de iuwsk meubilêr en Willem Barentsz sylt by ús gewoan yn in achttjinde iuwsk skip nei Nova Zembla, wat kin ús dat skille! Se komme ommers foar Doutzen Kroes nei de film, it beweegt, der sit in ferhaal yn, in bytsje seks en dan binne wy al tefreden.
Yn it Eysingahûs yn Ljouwert stiet it moderne kofjetaffeltsje gewoan yn’e 18de iuwske pronkseal en yn’e prachtige 18de iuwske keuken stiet it kofjesetapparaat fan Douwe Egberts yn in sydhokje ek gewoan yn it sicht op in modern oanrjochtsje, flak njonken de ôfwaskmasine. Besykje dan de 18de iuwske sfear mar ris op te roppen!
Yn 1900 stonk it yn dy lytse arbeiderswentsjes sûnder waskmasine en sûnder stofsûger, it stonk der nei net-wosken klean, nei pisse, wat siz ik: nei miich, nei modder, nei sprútsjes dy’t te lang op it petroaljestel stien hiene, net nei toskepoetsersguod of deodorant, yn dat njizzige hokje mei dat taffeltsje dat in oanrjocht foarstelle moast, tsjin de achterwand fan dat hokje mei kieren tusken de planken. It siigde der altiten en by’t winter wie it der hast net te hurdzjen sa kâld. Min tweintich yn sa’n hokje, gjin wûnder dat der soms minsken deaferzen yn har eigen wentsje.
Wa’t foto’s sjocht fan dy wentsjes yn 1900 sjocht wrak boumateriaal dat byinoar fandele is, kesinen dy’t ferskillend binne, skurve planken, reid dat heal fuortwaaid is en alle kanten útstekt, heal ôfhingjende daksgoaten as dy der al wiene.
Yn it ienige echt âlde arbeiderswentsje dat ek noch fan stien is (it echte Damshûs!) is it pannedak oan’e binnekant no besketten mei hinnegaas oer plaatmateriaal! Dat hat grif in panstrutsen dak west wêr’t de snie tusken de pannen troch waaide, sa op’e goare âlde tekkens en heal mei hea fulde matrassen
It is dreech jin in echt byld te foarmjen fan hoe’t minsken yn dy klinten de dagen trochbrochten, mei reinich waar en tsien bern yn sa’n keammerke. Se wolle hawwe dat wy ús ekskuzes oanbiede moatte foar it saneamde slavernijverleden. Soe der wolris ien syn ekskuzes oanbean hawwe foar de ellinde wêryn’t tûzenen fan minsken te uzes om ende bij 1900 libje moasten, mei meiwitten fan tsjerke en boargerij? Sokke gedachten kamen by my op, doe’t ik mei de auto it terrein wer ôfried.
© Liuwe van der Meer