Bordes stadhuis Bolsward, 150 jaar later dan oorspronkelijke bouw geplaatst

‘Het stadhuis bijvoorbeeld werd gebouwd in 1615 in fraaie rococostijl. Het is een teken van de bloei van Bolsward in de 17de eeuw.’

Dit fragment en veel meer van dit soort historische onzin valt te lezen in talrijke teksten die in blaadjes en gidsjes onder verantwoordelijkheid van v.v.v. Waterland met groot enthousiasme worden verspreid onder eigen burgers en toeristen die Bolsward komen bezoeken en via de eigen website. Triest dat op deze wijze de historische weg van Bolsward schijnbaar officieel wordt gewezen.

Wie voor de teksten (eind)verantwoordelijk is: geen idee. Navraag levert geen duidelijkheid op.

In welke bouwstijl het Bolswarder stadhuis is gebouwd, daarover schreef ik al eerder.

Vanaf 1613 werd het stadhuis van Bolsward in delen opgebouwd, te beginnen met het westelijke waaggedeelte. In 1618 zal de afronding van de bouw hebben plaatsgehad. Na voltooiing bezat de stad een fraai gebouw voor handel, bestuur en rechtspleging (waag, vierschaar en stadswacht, met op de verdieping bestuurlijke ruimten). Een interne bouw-aanpassing vond plaats in1730 door een standvink op de verdieping te plaatsen die het enorme gewicht van de toren, steunend op dikke moerbalken, moest helpen dragen. Daaronder plaatste men in de vierschaar een robuuste kolom (eerst hout, veel later graniet) met korbelen (steunbalken).

In 1768 vond een zeer zichtbare verandering plaats, waarover zo meteen meer. Pas eind 19e eeuw werden andere grote veranderingen aangebracht, en vervolgens ook tijdens (uitbreiding met een secretarie-gebouw) en kort na W.O.II (1955). Na een zeer slordige inschattingsfout werd enkele jaren geleden de door de bonte knaagkever aangetaste toren op het stadhuis hersteld en werd het eeuwenoude raadhuis samen met nieuwbouw tot een cultuurhistorisch centrum voor de gemeente Súdwest-Fryslân uitgebreid (De Tiid).

Rococo bordes

De bovenaan geciteerde tekst van ‘Waterland’ slaat dubbel de plank mis. Zoals gezegd, de bouw van het stadhuis nam minstens vijf jaar, met voorbereiding en afronding, in beslag en deze was natuurlijk niet in rococostijl  opgetrokken: deze bouwstijl bestond nog lang niet!

Het oorspronkelijk aangebrachte, sobere, bordes oogde in de loop van de 18e eeuw steeds meer als onvoldoende passend, qua stijl en, vooral, praktische invulling, waardoor in 1768 (dus zo’n 150 jaar na de bouw) een aan de moderne tijd aangepaste vervanging plaatshad. Pas in 1893-1895 zal een volgende zeer ingrijpende verandering  aan het exterieur van het stadhuis plaatsvinden. Denk alleen al aan het jammer genoeg vervangen van de originele bakstenen buitenmuur door een nieuwe, van dieper rood. Ook werd in deze periode de luifel boven het waaggedeelte verwijderd. 

Het oorspronkelijke bordes, flink kleiner van formaat, kende strakke vormen met vier hoge voetstukken op de uiteinden van de trappen en het bordes. De leuningen bestonden uit rechte stangen met onderaan leeuwenfiguren, getooid met wapens.

In 1768 is dat alles veranderd in rococostijl, behalve de al aanwezige leeuwen bovenop het bordes: een oorspronkelijke versiering, getooid met trofeeën. De traprand heeft, zoals aan de voorkant duidelijk te zien, een zeer sierlijke krulvorm met hol- en bolronde lijnen. Ook typerend voor rococo.

De opvallend robuuste trappalen kennen asymmetrische krullen, waarop grote lantaarns met saterkoppen. Het meest maniëristische patroon aan het nieuwe bordes wordt gevormd door de speelse spijlen onder de trapleuningen. Deze spijlen, in grenen, zijn waarschijnlijk niet de oorspronkelijke uit 1768, daarvoor is het aantal verflagen op het hout te gering. Zo heeft de morenkop bovenaan de toegangsgevel meer dan 80 verflagen, in talloze kleuren.

Na de bouw van het Bolswarder stadhuis (1613-1618) in maniëristische stijl brak al snel het barokke tijdperk aan. En als uiteindelijke reactie daar weer op dat van de rococo.

Rococo

Na de middeleeuwse gotiek kreeg een opleving van de klassieke oudheid in kunst en cultuur in Europa de overhand: het tijdperk van de renaissance. Het stadhuis van Bolsward werd gebouwd aan het begin van de eeuw, de 17e, waarin deze renaissancistische kunstuiting al snel opgevolgd werd door de barokke. Een theatrale uitbundigheid kwam na het harmonieuze van de renaissance. Voordat die ook in Noord-Nederland voet aan de grond kreeg, steeg de renaissance in deze streken tot een uitbundige hoogte: het maniërisme. En juist toen werd, als symbool van welvaart en overdaad, het stadhuis gebouwd, met een, vooral later. sterk aansprekende uitstraling.

Na de renaissanceperiode brak in de 17e en 18e het baroktijdperk aan. Toen in 1768 het bordes voor het stadhuis van Bolsward werd aangelegd, was de overdaad van de barok deels opgegaan in de orde en regelmaat van het classicisme. En als reactie daar weer op veroverde de rococostijl gaandeweg heel Europa: elegante en losse vormen in lichte kleuren. De tijdgeest was in de loop van de 18e eeuw maatschappelijk minder strak en geordend geworden en dat uitte zich ook in de kunst.

Ze laat in Bolsward twee duidelijk herkenbare sporen na, vlak bij elkaar: die van de stijl van het nieuwe bordes en, enkele decennia eerder, die van de gevel van het woonhuis aan de Jongemastraat 9, recht tegenover dat bordes.

Jongemastraat 9

Recht tegenover het stadhuis staat dit uitbundig uitgedost woonhuis. Het pand telt geen verdieping, wel een bescheiden zadeldak met een fraaie bekroning met een bijzondere dakkapel. Boven de hoge vensterpartij en vlak beneden de rechte kroonlijst is op de benedenverdieping een bijzonder groot en opvallend cartouche aangebracht. Op deze gebeeldhouwde en met krulwerk uitbundig versierde plaat staat het jaartal 1740. Gedacht wordt aan het jaar van de bouw van dit rijksmonument. Daarmee zou deze bouw 28 jaar eerder hebben plaatsgehad dan die van het bordes aan het stadhuis. Zeker kunnen we daar niet van zijn, omdat op dergelijke, overdadig versierde, cartouches men het soms met de werkelijkheid niet al te nauw nam; immers, de bedoeling was dat een cartouche vooral diende om indruk te maken en de bewoner te eren.

Het oppervlak aan baksteen aan deze voorgevel is relatief gering. De ingangspartij kent een vlakke, hoog opgaande omlijsting met, een groot en figuratief bovenlicht, bekroond met een cartouche met prachtig krulwerk. Het was in de 18e eeuw, en ook al eerder, een geliefde versiering boven deuren en vensters. Het pand vertoont kenmerken van de barok- en, in het bijzonder, de rococostijl.

Of deze gevel als voorbeeld gediend zal hebben voor het bordes er tegenover, of andersom, is niet bekend. Eerder zullen beide overdadig versierde elementen de rijke bouwstijlen die in de 18e eeuw gebruikelijk waren, gediend hebben.

Hoe dan ook, enige invloed van het pand op het bordes zou de maker van dat bordes beïnvloed kúnnen hebben. Deze ontwerper/uitvoerder ervan kan best eens de Sneker beeldhouwer Jan van Nijs geweest zijn. Deze vakman was ook betrokken bij de bouw van het Sneker bordes, voor het kort daarna gebouwde stadhuis. Het bordes werd gebouwd in 1745 onder regie van de plaatselijke beeldhouwer Gerben Nauta. Van Nijs was ook de maker van rijk uitgevoerde onderdelen van Sneker schepen zoals roer bekroningen.

Zware beschadiging bordes

Op donderdag 4 augustus 2005 stond een vrachtwagen uit Oosterwolde kort geparkeerd voor het bordes. Bij het wegrijden op het schuin aflopende weggedeelte kwam de achterkant van de wagen in aanraking met het bordes. Tonnie Siemonsma was snel ter plekke om de aangerichte schade in beeld vast te leggen, zoals hierboven en beneden te zien is.

© Willem Haanstra

Geraadpleegde bronnen:

Oud-archief voormalige gemeente Bolsward
‘Het Stadhuis van Bolsward’ 1986, Karstkarel en Terpstra;
J.J.M. Vegter, Over de restauratie-1955 van het stadhuis te Bolsward.