Bert Looper kreeg van Tresoar de mogelijkheid om een jaartje eerder te stoppen als directeur dan oorspronkelijk de bedoeling was. Dat stelde hem in staat om een soort afscheidstournee langs Friese steden en dorpen te houden. Koudum was de laatste van de 24 dorpen die hij op deze tournee aandeed. En de moeilijkste, zo zei Looper. Gelukkig niet de minst bezochte, want juist de opkomst in alle plaatsen die hij in de Friese zuidwesthoek bezocht was vrij groot. Dit in tegenstelling tot Bolsward waar slechts een tiental mensen op de lezing af kwam.
Het gereserveerde zaaltje in De Klink, het dorpshuis van Koudum, zat dan ook behoorlijk vol op donderdagavond 30 maart 2023. Zo’n veertig Koudumers waren op de lezing afgekomen en kregen een interessant verhaal voorgeschoteld over de identiteit van Koudum in het licht van de Friese geschiedenis. De conclusie van Bert Looper was: “Als je de geschiedenis van Koudum behandelt, kun je daarmee ook het hele verhaal van Friesland en zelfs dat van Nederland vertellen.”
Om bij die conclusie te komen zou Looper eerst kort de geschiedenis van die Friese identiteit schetsen. Daarna was het zijn bedoeling om de geschiedenis van Koudum in dat verhaal te plaatsen. Dat deed hij, zo bleek ook wel uit de reacties van de aanwezigen, overtuigend, geanimeerd en vanuit verrassende invalshoeken.
Zo begon hij aan de hand van ansichtkaarten uit te leggen hoe Koudum zich in de 20e eeuw aan de buitenwereld presenteerde. Tot 1960 toonde Koudum zich op die kaarten als een idyllisch agrarisch dorp. Ten tijde van de gemeentelijke herindelingen verschenen er echter ook ansichtkaarten met ‘Groeten uit Koudum’ en daarop het bejaardentehuis en het gemeentehuis. Koudum probeerde zich daarmee te afficheren als centrumplaats met belangrijke voorzieningen. Rond 1970 veranderde de presentatie op de ansichtkaarten snel en toonde Koudum zich meer een watersportdorp.
Na deze ‘eye-opener’ vertelde Looper de geschiedenis van de Friese identiteit in drie fasen. Volgens hem zijn we net zo’n beetje aan de vierde fase begonnen. De eerste fase demonstreerde hij aan de hand van een oude zeekaart die ons op een andere manier deed kijken naar de plek van Friesland in Europa. Op die kaart is de Friese zuidwesthoek namelijk via de net ontstane Zuiderzee het centrum van de handel op de Oostzee en de Noordzee. De Friese identiteit openbaart zich bovendien in de middeleeuwen via de ‘Friese Vrijheid’, zonder centraal gezag. In die periode is ook de Friese identiteit – met de eigen taal en een eigen rechtssysteem – in verhalen vastgelegd.
In de 16e eeuw veranderde dat allemaal. Friesland wordt dan deel van de Zeven Verenigde Nederlanden, al neemt het daarin met Holland een aparte plaats in. In de handel met de noordelijke landen is Friesland – en met name de zuidwesthoek daarvan – essentieel. Koudum speelde – met Staveren en Hindeloopen – een belangrijke rol. Paradoxaal genoeg verliest Koudum die rol door de modernisering, met onder andere de aanleg van wegen en spoorwegen, in de negentiende eeuw. Koudum komt dan juist in een meer geïsoleerde positie terecht en dan wordt de derde fase van de Friese identiteit zichtbaar.
Koudum verandert in die tijd van een scheepvaartdorp in een agrarisch dorp, mede door de grote droogmakerijen om Koudum heen. Later komen er allerlei instellingen in Koudum, zoals gemeentehuis en scholen, waardoor er een laag van ambtenaren en leraren bij komt. Dat neemt niet weg dat er gaandeweg een soort stilstand optreedt in Koudum. De Encyclopedie van Friesland uit 1958 maakt zich zelfs zorgen over de toekomst van Koudum: “Toerisme is van geringe omvang. (. . .) De wegen zijn niet berekend op zwaar verkeer. Dit en de excentrische ligging maken voorshands een nieuwe ontwikkeling niet eenvoudig.”
Rond 1970 komt daarin een ommekeer door de opkomst van het toerisme en de watersport. Dan lijkt Koudum weer tot leven te komen. Nu we zo’n beetje in de vierde fase van de Friese identiteit zitten – van taal en geschiedenis naar beleving, en met verandering van landschap, natuur plus zaken als globalisering en meertaligheid – zou volgens Looper Koudum daarin weer een strategische plaats in kunnen nemen. Dat hangt af van wat Koudum daar zelf mee doet: Wat wordt de toekomstige ontwikkeling van Koudum, welke keuzes gaan er gemaakt worden om het dorp levendig te houden?
Maar op deze avond konden ook de Koudumers die bij de lezing aanwezig waren niet zomaar even een antwoord geven op de vraag hoe het nu verder moet. Niet voor niets is Dorpsbelangen Koudum bezig met een nieuwe dorpsvisie. De oude dorpsvisie is opgesteld in 2011 en was “een ontwikkelrichting voor de komende 10-15 jaar”. De bedoeling is dat er in 2025 een nieuwe dorpsvisie klaar ligt.
Maar misschien lukt het ook, zo wilde Bert Looper hebben, om het verhaal van Koudum in het verleden zichtbaar te maken in het dorp. Want dat had hij op zijn wandeling ’s middags door het dorp een beetje gemist. Maar laat Histoarysk Koudum daar nu juist mee bezig zijn!
© Jelle van der Meulen