Prominent aanwezig is hij, onze kerk op het hoogste punt van Koudum, bijna tien meter boven NAP: de Martinikerk. Het lijkt wel of die kerk er altijd al heeft staan, maar dat is niet zo, de kerk dateert pas uit 1857 en is een van de vier rijksmonumenten in Koudum. Sinds 2010 houden de leden van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) hun diensten in de Martinikerk. Daarvoor was het de kerk van de Nederlands Hervormde Gemeente die met de gereformeerden in 2004 een fusie aangingen en sindsdien PKN heet.
Ik ben in de acht jaar dat ik in Koudum woon nog niet eens zo vaak in de Martinikerk geweest. Mijn bezoeken aan de kerk zijn net niet op de vingers van één hand te tellen. Ik stapte de kerk namelijk één keer binnen om echt om te kijken, op een zaterdag in de zomer toen de kerk open was voor bezoekers, een keer voor een concert van Piter Wilkens, een keer voor een begrafenisdienst, een keer voor de vertoning van een ‘kerstfilm’ waarin ik de engel Gabriël speelde, en deze zomer nog een keer voor een kort orgelconcert.
Natuurlijk zie ik de kerk elke dag wel van buiten, want hij staat enkele tientallen meters van ons huis. Als ik ‘s avonds ons hondje uitlaat zie ik vaak genoeg de schijnwerpers uitgaan die de kerk in het licht zetten. Dat gebeurt rond 23 uur. En ik hoor natuurlijk de kerkklokken iedere dag, hoewel niet altijd bewust. Bij het liedje ‘ Seis oere thús’ van Nynke Laverman moet ik iedere keer aan onze kerkklokken denken:
En de klokken se sjonge
Se sjonge foar ús
Seis oere thús
Toen we hier een jaartje woonden, kreeg onze hond puppy’s. Toen die een paar weken oud waren, mochten de puppy’s voor het eerst even naar buiten, op het stukje gras in ons achtertuintje. Nadat ze alle zes na een klein poosje aan het buitengevoel gewend waren, begonnen de kerkklokken – het was twaalf uur ‘s middags – te luiden. Ze wisten niet hoe snel ze weer onhandig de keuken in moesten rennen. Een paar dagen later reageerden ze al niet meer op het slaan van de kerkklok.
De Martinikerk is genoemd naar Sint-Martinus (Sint-Maarten), in de middeleeuwen een van de populairste rooms-katholieke heiligen. Er zijn in Nederland meer dan honderd kerken die naar deze heilige Martinus van Tours vernoemd zijn. In Friesland zijn dat er zo’n 25.
Vanaf 1542 waren er pastoors in Koudum, maar wanneer de eerste kerk er stond is niet helemaal duidelijk. Vaak wordt gezegd dat de eerste kerk is gebouwd in 1614-1617, maar waarschijnlijk is toen de toren gebouwd bij een kerk die er al stond. Die toren was trouwens bijna twee keer zo hoog als de toren van de huidige kerk. Het was zelfs een baken voor de schepen op zee en je kon vanaf de toren Texel zien liggen. Die eerste (?) kerk van Koudum was een zogenaamde kruiskerk. Er zijn twee plaatjes van – natuurlijk te zien op de website van Histoarysk Koudum.
In 1816 werd de Nederduitsch-Gerefomeerde kerk de Nederlands-Hervormde kerk, maar in die tijd was de staat van het 16e/17e-eeuwse kerkgebouw al niet meer zo best. Toen kwam er in het begin van de negentiende eeuw ook nog een brand – die wel snel werd geblust – en er kwamen ook nog stormen. Door een storm in 1830 is de spits van de toren afgewaaid. In de ‘Staatscourant’ verscheen een mededeling aan de scheepvaart dat de spits van de toren van de Koudumer kerk was afgewaaid en niet meer als baken kon dienen.
Uiteindelijk was de staat van de kerk zo slecht dat in 1831 werd besloten tot sloop. Dat was het einde van de kruiskerk van Koudum die er meer dan twee eeuwen heeft gestaan. Op dezelfde plek kwam er een nieuwe kerk, een ‘koepelkerk’. Daar zijn wel wat tekeningen van, maar verder is er niet veel van bekend. Het was een ‘achtkante kerk met een koepeltoren’ en hij heeft er maar kort gestaan. Ook Historisch Koudum weet niet precies waarom, maar de kerk is in 1856 alweer afgebroken.
En daarna kwam dus de Martinikerk die er nu staat. Een van de eerste dingen van de Koudumer dorpskerk die me opvielen, was op feest- en herdenkingsdagen de enorme vlaggenmast met de altijd prachtig wapperende vlag. Gelukkig stond er in 2019 een artikel op Koudum.nl waarin verslaggever Jan Eisma een mooie beschrijving geeft met veel foto’s van hoe de hydraulisch aangedreven aluminium vlaggenmast werkt. Letterlijk en passant heeft hij ook nog een foto gemaakt van het binnenwerk van de torenklok.
Dat het onderhoud van de kerk een behoorlijk financiële last is, moge duidelijk zijn. Alleen al in deze eeuw werden er tot twee keer toe restauraties uitgevoerd die meer dan 100.000 euro kosten. Zo werden er vanaf 1989 al allerlei inzamelacties gedaan om een restauratie in 2002 mogelijk te maken. In 2011 kwam de toren van de kerk in eigendom van de Stichting tot Behoud van Monumenten van de gemeente Súdwest-Fryslân. Zo kon van augustus tot november 2012 een flinke opknapbeurt van de toren worden uitgevoerd.
Dat heeft blijkbaar allemaal wel geholpen, want ik moet zeggen dat de Martinikerk, op dat hoogste punt van Koudum, er maar netjes bij staat. En je moet ook niet vergeten om een keer naar binnen te lopen, want daar zijn ook interessante dingen te kijken. De preekstoel en het doophek komen uit de zeventiende eeuw en zijn uniek door het originele koperwerk. En het orgel is van 1859, maar er is gebruik gemaakt van pijpwerk van een orgel uit 1651.
Er is nog iets waarvoor men de Martinikerk in Koudum eens moet inlopen: het bord dat herinnert aan de Spaanse Overval van 1586. Het bord dateert waarschijnlijk uit 1612 en heeft altijd gehangen in de kerken die stonden op de plek van de huidige Martinikerk. Op het bord staat een gedicht over de gruwelijke slachting die de Spanjaarden in de winter van 1586 op doortocht in Koudum aanrichtten. Toen het bord in 1891 werd overgeschilderd door de Koudumer schilder Ype Sikkes de Jong, is per ongeluk van het jaartal 1586 het jaartal 1580 gemaakt.
In 2021 is het bord opnieuw gerestaureerd en toen heeft men er merkwaardig genoeg voor gekozen om het foute jaartal te laten staan. Dat bord alleen is al een bezoek aan de dorpskerk van Koudum waard. En laat de kerkklokken van de Koudumer Martinikerk maar luiden bij leed en bij feestelijke gebeurtenissen.
En de klokken se sjonge
Se sjonge foar ús
© Jelle van der Meulen