Categorieën
Blik op Bolsward Bolsward Cultuur Geschiedenis

De aloude straatjes in de Bolswarder binnenstad: 6. BROERESTRAAT

Een sprookjesachtige aanblik van het begin, eigenlijk ‘eind’, van de Broerestraat, waarbij de deur van de woning van steenhouwer Jan Couperus uitnodigend open staat; behalve voor auto’s, zo te zien..

Door Willem Haanstra

In de loop van vele eeuwen hebben zich straten en straatjes, pleinen en steegjes gevormd in de oude Bolswarder binnenstad. Oorspronkelijk langs de natuurlijke waterloop waaraan de latere stad ontstaan is (nog te herkennen aan het water langs Dijlakker en Marktstraat), later ook op en langs andere oeverwallen en kwelderruggen, aangevuld met opgeworpen wierden. En die straten, stegen en pleinen kregen namen. Eerst met die vanuit de ‘volksmond’, soms al genoemd op onze oudste stadsplattegronden. Later, na 1851, werden ze officieel vastgelegd door het plaatselijke bestuur.

We lopen deze straatnamen, kort en op alfabetische volgorde, langs en trachten de geschiedenis ervan en wat achter die namen schuilgaat, te ontdekken. Oude foto’s, meest uit de collectie van Tonnie Siemonsma, begeleiden de teksten.

7. Broerestraat

Dit fragment uit de betrouwbare plattegrond van Van Geelkerken (1616) toont historisch waardevolle informatie: de Broerekerk na 1580, met nog halverwege de nok het torentje, de ommuring van het Kleine Kerkhof, de leegte achter de kloosterkerk waar tot voor brand en afbraak kloostergebouwen stonden, de loop van (nu vaak verdwenen) grachtjes, het Jongemahuis en de Capelle der Mirakelen, waarover zo meer. Let ook op het dan splinternieuwe stadhuis (uiterst rechts) dat dan al, 1616, voltooid lijkt.

Het straatje, op dit kaartje naast het water in het midden ervan, lopend van de Snekerpoort tot aan de Dijlakker en onderbroken door de dwars erop staande Kerkstraat, kent de naam Broerestraat. Deze naam zal duidelijk zijn: een straat vernoemd naar het Broereklooster. Met dat klooster (kloosterkerk, voorliggend kerkhof, plus bijgebouwen en tuin), beheerd door de Franciscaner Minderbroeders, kreeg de stad Bolsward het eerste van een drietal kloosters. De huidige wereldse kloosterkerk, de met een glazen dakconstructie bedekte Broerekerkruïne, mag het oudste gebouw van de stad genoemd worden. Het is in delen vlak voor en na 1300 gebouwd. De bijgebouwen zijn verdwenen, slachtoffer van brand, verwoesting en afbraak.

Deze Broerestraat wordt op oude stadsplattegronden deels (voor het westelijke deel) Snor(c)kstraat genoemd. Het zal een verbastering zijn van de oorspronkelijke naam Snorstraat, met het zelfstandig naamwoord ‘snor’. Dan zijn er twee verklaringen mogelijk. ‘Snor’ kent de oude betekenis van ‘wagen’. Er kan een wagenmaker gewoond hebben of het straatje was zo breed (gemaakt) dat een wagen er de ruimte had om te passeren.

Een andere mogelijkheid kan zijn dat de oorspronkelijke betekenis van snor, snuit, neus, daar als overtreffende trap was bedoeld in de betekenis van ‘snorken’ en afgeleid is van het werkwoord opscheppen, pochen. Blijft dan de vraag waar men met deze betekenis op gedoeld heeft.

Hoe dan ook, het straatje kent een boeiende geschiedenis.

Wellicht goed er wat uitgebreider op in te gaan, met vele foto’s.

Van winkel tot woning

Na de Tweede Wereldoorlog verdwenen de talrijke winkeltjes die de straat lang kende geleidelijk aan: tabakswinkeltjes (3!), een kruidenierszaak, een snoepwinkeltje, groentewinkels, een boekwinkel, een manufacturenhandel en een schoenenwinkel, hoewel die officieel aan de Kleine Dijlakker stond. Vele middenstanders verdwenen er. Ook was er lange tijd een garage gevestigd, meest bekend onder de naam C.P. de Jager. Deze zijn alle in de loop der tijd vervangen door woonhuizen. En waar het rooms-katholieke Sint Vincentiusgebouw, wat achteraf gelegen, stond, is nu een parkeerplaats aanwezig.

De straat kende ook enkele bijzondere gebouwen. Enige aandacht daarvoor lijkt me op zijn plaats. De Broerestraat kan ook in verband worden gebracht met personen die er woonden of er anderszins gebruik van maakten. Ik laat het bij twee markante personen, Gysbert Japix en Titus Brandsma.

Gysbert Japix

In het boek ‘De Beul van Bolsward’ heb ik al het een en ander uiteengezet over de huizen waar deze grote Friese dichter en taalkundig grondlegger van het hedendaagse Fries in Bolsward heeft gewoond.

Het geboortehuis van deze dichter was het pand aan de tegenwoordige Wipstraat 6.

Na een kortstondig vertrek uit Bolsward (o.a. naar Witmarsum) komt in 1635 Gysbert terug naar Bolsward. Wellicht heeft hij eerst, tot aan zijn huwelijk met Sijcke, bij zijn ouders aan de Wipstraat ingewoond. In 1637 kunnen we het een jaar eerder getrouwde jonge paar terugvinden op de Broerestraat, aan de westkant ervan (Snorstraat, dus). Waar precies is onduidelijk. Het was in ieder geval heel dicht bij zijn werk, aan de school over het grachtje tussen Broere- en Kapelstraat in.

Kapelle der Mirakelen

Gothisch getint schooltje, voor 1580 een kapel (Kapelle der Mirakelen). Naar een tekening van Jan Bulthuis uit laatste kwart 18e eeuw. Net als meer bekende Bolswarders is Gysbert daar schoolgegaan. Bovendien werd hij daar later schoolmeester. Hij heeft op verschillende plekken in de nabijheid van deze Kapel, later een schoolgebouw, gewoond.
 
Het 13e eeuwse beeldje van Maria van Zevenwouden stond oorspronkelijk in genoemde Capelle. Ten tijde van de invallen van de bende van de Zwarte Hoop werd het beeldje in de gracht gegooid. Volgens de overlevering bleef Maria merkwaardigerwijs rechtop drijven in het water van de gracht. Daaraan heeft het te danken dat het als een mirakel, een wonder, werd gezien. Na vele omzwervingen belandde het beeld in de hedendaagse Sint Franciscusbasiliek, waar het in een ruime nis vlak na de ingang werd geplaatst. Velen bezoeken nog regelmatig het beeld van Maria van Zevenwouden.

In 1646 wordt Gysbert gesignaleerd in een dubbele woning, gelegen tussen de Kerkstraat en de Kleine Dijlakker. De familie Japix deelt dit dubbele huis, ‘staende metten eendt inde kerckstraat ende met het ander op d’Cleyne Dilacker’, met de stadsbode.

Daarna, in ieder geval vóór 1652, komt het gezin te wonen op het adres Broerestraat 14. Daar zullen ze blijven tot 1657. Waarschijnlijk hebben ze daar ook een winkeltje in stoffen gehad. Bloemen- en kruidenverkoop kan eveneens in dat winkeltje hebben plaatsgevonden, gelet op bewaard gebleven rekeningen. De diepe tuin was zeker geschikt om bloemen en kruiden te kweken.

In beide panden links op de foto heeft het gezin van Gysbert Japix gewoond, met achter huis een flinke tuin vol bloemen en kruiden.

De handel in stof en kruid bleef ook bestaan toen Gysbert begin 1657 verhuisde naar het naastliggende pand, nummer 15, op de Broerestraat. De tuin van het pand Broerestraat 14 heeft nog steeds de oorspronkelijke kadastergrootte. Die van Broerestraat 15 heeft aan de achterkant ruimte ingeleverd. De tuinen werden aan de achterkant begrensd door een doorlopend grachtje tot achter Het Weeshuis. Het was een aftakking van de gracht aan de Kampen, dat de Kampen kruiste en, met een knik, aan de oostkant tot aan het Hoog Bolwerk doorliep. Zie het kaartje bovenaan.

Als laatste, bekende, verblijfplaats geldt een huis staande aan de Hoogstraat. Dat betrokken zij in 1661. De woning was eigendom van ds. Feico Oedsonius. Of, beter gezegd, van de vrouw van Feico, de in Bolsward geboren Sjuke Gerrits Fogelsangh. Zij bezat op ‘’t Hoog’ een huis. Gysbert huurde dat tegen een bedrag van fl. 70,= per jaar. Daar zijn in 1666, kort na elkaar, overleden Gysbert, Sijcke en Salves, de zoon en arts.

Titus Brandsma

Een ander bijzonder persoon zal ook heel vaak van deze Broerestraat gebruik gemaakt hebben: Titus Brandsma, geboren 23 februari 1881 op Ugoklooster, even buiten Bolsward in de toenmalige gemeente Wonseradeel, en overleden op 26 juli 1942 in kamp Dachau, en Heilig verklaard op 15 mei 2022.

Het gezin waar Anno Sjoerd, de doopnaam van de latere Titus, opgroeide, was diep gelovig, rooms-katholiek. Van de zes kinderen (twee jongens en vier meisjes) traden vijf toe tot een religieuze orde. Het zesde werd geacht, na haar huwelijk, de boerderij over te nemen.
Zo mogelijk elke ochtend bezocht het gezin Brandsma het Sint Martinuskerkje aan de Grote Dijlakker 41, waarvan op deze foto het interieur.

Praktisch elke ochtend ging het gezin per sjees naar de Sint Martinuskerk aan de Grote Dijlakker. De redelijk korte afstand van Ugoklooster naar Bolsward eindigde met het stallen van paard en sjees bij een uitspanning vlak voor de Snekerpoortsbrug, net buiten de stadsgracht. Het was de plek waar nu horecagelegenheid De Groene Weide is gevestigd. Vervolgens liep het gezin over de Snekerpoort, destijds De Dijk, de Broerestraat en een gedeelte van de Dijlakker naar genoemde, toen nog pas gebouwde (1850 in gebruik genomen), kerk. Titus zal dus duizenden malen over de Broerestraat gewandeld hebben. Een latere Carmeliet en Heilige, die als kind onnoemelijk vaak door een straat liep die genoemd is naar de Franciscaner monniken.

Op dezelfde ochtend van de geboorte van Anno Sjoerd, 23 februari 1881, doopt pastoor Van Hout, een Franciscaan, de jongen al.

Huizen en personen van de Broerestraat

Als afsluiting van deze bijdrage een fotoreeks van woningen en winkels aan deze bijzondere Bolswarder straat.

Deze schoenenwinkel, in gebruik genomen in 1940, kwam op de plaats van een markant hoekpand, hoek Kleine Dijlakker/Broerestraat. Opvallend: dat hoekpand had als adres Kleine Dijlakker 14. Deze winkel kreeg eveneens nummer 14 en het (later ingebouwde) pand, nu de kapperszaak van Hogeboom, ernaast op de Broerestraat ook weer nummer 14! Daarna begon pas de nummering van de huizen aan deze Broerestraat, 1 t/m 16.
Het meest oostelijke deel van de Broerestraat. Uiterst links genoemd Lederhuis, daarnaast (op de plek van de muur) is nu een kapperszaak (Hogeboom) gevestigd. Het smalle pand met de opvallende gevel is nu een garage. Daarnaast was jarenlang een tabakszaak (fam. De Jong) gevestigd. Daar weer naast was lange tijd een groentewinkel van Schilstra, nu nog steeds bewoond door een volgende generatie Schilstra. De tweede tabakszaak op de ‘Snorstraat’ toont nog pontificaal tabak, sigaren en sigaretten. De winkel was eigendom van Freerk de Wit.
Het pand op de Broerestraat 1 is nu een garage met rechts een steeg. Een opvallende, ietwat neoclassicistisch getinte, gevel vormt het aanzicht. Op de plek van de ronde versiering in het fronton was een takelbalk aanwezig om goederen via de houten deurtjes op de zolderverdieping te krijgen.
Op nummer 3 zat lange tijd een groentezaak van de fam. Schilstra. Nu ook al weer decennialang een woonhuis, nog steeds binnen de familie die een uitgebreide grossierderij in groenten en fruit had.
Freerk de Wit voor zijn ‘sigarenmagazijn’. De Wit was ook lange tijd secretaris van de v.v. C.A.B. Dit is het adres Broerestraat 4.
Op de hoek Broerestraat/Kerkstraat staat dit opvallende, eclectische pand. Lange tijd had Velzen er een groentewinkel, later overgenomen door de fam. Hette de Boer, die er weer later een kleine supermarkt in vestigde. Na diverse andere bestemmingen is het nu een plek waar sportlessen gegeven worden.
En zo zag deze kruising Broerestraat/Kerkstraat er rond 1900 uit.
Dit imponerende gebouw, waarvan de oorsprong mogelijk al rond 1475 ligt, is de eeuwen door in diverse bouwfasen tot stand gekomen. Tijdenlang heeft het dienst gedaan als plek waar armen en andere behoeftigen onderdak of eten konden krijgen. Tegenwoordig, sinds 1986, is het een appartementengebouw.
Rechts van het bruggetje over de gracht heeft eeuwenlang eerst een kapel gestaan, daarna vervangen door een Latijnse- annex lagere jongensschool.  Deze kende een boeiende geschiedenis, waar ik elders al over schreef.
Dit ‘nieuwe’ Armenhuis/Hendrick Nanneshof heeft in 1861 deze vorm gekregen. De stichting Hendrick Nannes Catrijn Epes, die nog steeds uitgebreid landerijen rondom Bolsward bezit en deze verpacht, verleent per jaar aan tientallen plaatselijke, culturele, instellingen subsidie.
In de voogdenkamer staat het bestuurslid mevr. De Ree voor een schilderachtige open haard met fraaie tegeltjes en een historische schildering erboven.
Dit pand, oorspronkelijk in eigendom van de Hendrick Nannes en Catrijn Epes Stichting, werd vanouds gebruikt als berging voor brandstoffen als cokes en turf. Tijdens de oorlogsjaren ’40-’45 werd er regelmatig voedsel uitgedeeld. Ook werden er andere activiteiten georganiseerd om hulpbehoevenden en minvermogenden te ondersteunen.
In het linkerpand zat lange tijd een snoepwinkel (‘moeketsie Stienstra’) en rechts een boekenwinkel (Dooper, Stienstra). Centraal op deze foto van Hessie Eizema staat, achter de rooilijn, een klein huisje voor een groot, erboven uitstekend, gebouw. Het is het r.k. Sint Vincentius gebouw waar allerlei activiteiten werden ontplooit. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden hier o.a. Belgische vluchtelingen opgevangen die deels onderdak vonden in de stad. Sommigen zijn hier na de oorlog gebleven. Het tal Belgische oorlogsvluchtelingen naar Nederland zal rond de 1 miljoen hebben gelegen.
Zo zag het Vincentius gebouw er van binnen uit.
De Broerestraat rond 1920, naar het westen gezien. Het is een straatje met huizen van uiteenlopende hoogten en bouwstijlen. Naast tabak en boeken verkocht de wed. G. Dooper ook Fantasiekaarten.
Een jongedame kijkt vol trots vanuit de auto naar de fotograaf, op deze vooroorlogse foto, genomen voor de garage van C.P. de Jager (Broerestraat 11), die lange tijd daar auto’s repareerde en verkocht. Cornelis P. de Jager (1908 – 1999) was tijdens de oorlogsjaren een vooraanstaand verzetsstrijder in Bolsward. Hij ligt begraven op de begraafplaats rond de kerk in Wons.
Op het adres Broerestraat 12 staat dit pand. De gevel toont een oud vlechtwerkpatroon, dat erop duidt dat we hier te maken hebben met een bijzondere, zeer oude bouwstijl. De daar toen wonende familie Faber verkocht een uitgebreid arsenaal aan artikelen, van manufacturen tot tapijten. Later zal het bekende pand aan de Jongmastraat betrokken worden, naast het (bijna) monumentale postkantoorgebouw, met een ruime steeg ertussen. De beide fietsen op de foto zorgen voor een prachtige fotocompositie.
De gebroeders Faber op weg naar een plaatselijke optocht, waarbij de waren van de winkel worden aangeprezen.
Ernaast, op nummer 13, verrijst een imposant pand. Oorspronkelijk was het lange tijd het onderkomen van de Philantroop, een verzekeringsmaatschappij. Later had het diverse (boekhoudkundige) functies, waaronder het huis en de kantoorruimte van de fam. Oldenziel.
Deze woning, op nummer 13, is het enige rijksmonument dat het straatje telt. Het schilddak aan de voorkant staat haaks op het zadeldak erachter. De markante hoekschoorstenen op het dak zijn opvallend, evenals het grote aantallen vensters aan de voorkant.
Merkwaardig dat er geen andere panden aan de Broerestraat zijn die tot rijksmonument zijn verklaard, zelfs geen gemeentelijk monument.
Drie personeelsleden van de Philantroop: de heren Stil, Sixma en Oord op de stoep met het kenmerkende gietijzeren hekwerk. De ingangspartij is onlangs grondig veranderd.

Dan zijn we aangekomen bij de laatste drie panden aan de Broerestraat, in 2006. De beide huizen, nummers 14 en 15, waren, zoals eerder vermeld, woonhuizen van de dichter Gysbert Japix. Het pand nummer 14 is door de familie Boersma veranderd in een bijzonder fraaie en passende woning met klokgevel. Het was lange tijd eigendom van de familie IJpma. Nummer 15 heeft nog hetzelfde, goed onderhouden, aangezicht als ten tijde van de bouw, even voor 1900. Het nu afgebroken witte pand, nummer 16, op de hoek van Broerestraat en Kleine Kampen, is vervangen door een statig, eigentijds hoekpand in praktische stijl, met fraai souterrain.

Het voormalige, opvallende interieur van Broerestraat 16. Statig en gepast in deze omgeving zit Jan Couperus, met pijp, op een bijzondere bank.
Het boeiende woonvertrek, met o.a. schilderijen van de ouders van Jan Couperus, een steenhouwersfamilie, tegen de achterwand.

Begin afbraak Broerestraat 16, jan. 2011, ..

… en nieuwe opbouw, drie maanden later.
Het robuuste en passende pand in realistische stijl van de fam. Prins op de hoek van Broerestraat (16) en Kleine Kampen, met een groot souterrain. Rechts, over het grachtje van de Kampen, ligt een tegelijk met het pand aangebracht houten bruggetje, leidend naar de garage van Prins en naar de beide woningen aan de Kleine Kampen, met recht van pad voor nog enkele buren. De brug, op de voorgrond, wordt al lange tijd de Stormpost genoemd.
 
 
© Willem Haanstra
Bolsward, oktober 2024