Ruim zeven jaar woon ik nu in Koudum, in de gemeente Súdwest-Fryslân en ik heb al heel wat van die qua oppervlakte grootste gemeente van Nederland gezien. Maar in Schettens (Frysk: Skettens) kwam ik nog niet, tot zaterdag 8 juni. Toen vond daar de boekpresentatie plaats van het Friese verhalenboek Bern op ‘e romte van Klaas Ybema. Klaas leerde ik ongeveer een jaar geleden kennen. Ik fietste hem in Workum voorbij, vlakbij het huis van Hille Faber met wie ik samen Utjouwerij DeRyp vorm. Toen ik afgestapt was, kwam ook die man die ik voorbijgereden was en ongeveer net zulk lang en wit haar als ik heeft, het erf opgereden. Het bleek Klaas Ybema te zijn.
En die Klaas Ybema (oud-aardrijkskundeleraar en weerman) had Friese verhalen geschreven over zijn jeugd, aanvankelijk helemaal voor zichzelf. Maar zo langzamerhand was het idee ontstaan dat ook anderen van die verhalen zouden kunnen genieten. Nou, dat wisten wij, Hille en ik van Utjouwerij DeRyp, wel zeker nadat Klaas ons een eerste verhaal had voorgelezen. Dat verhaal zou uiteindelijk als hoofdstuk 10 in het boek Bern op ‘e romte terecht komen, met de veelzeggende titel ‘Húsdieren en (oar) ûnrant’, in het Nederlands: ‘Huisdieren en (ander) ongedierte’.
Het is een van de smeuïge verhalen uit het boek en er staan meer van zulke uiterst humoristische verhalen in Bern op ‘e romte. Neem bijvoorbeeld het slot van het verhaal ‘Ite’ dat Klaas voorlas bij de boekpresentatie in Schettens. Heel smakelijk beschrijft hij daarin het gekletter van de lepels op de borden nadat de aardappelen met jus genuttigd zijn. Dat bord moest namelijk goed schoon zijn om te voorkomen dat er jusresten zouden komen in de yoghurt die als toetje op hetzelfde bord terecht kwam als de aardappelen.
Andere verhalen zijn soms wat beschouwender, soms zelfs ontroerend, en bij elkaar geven ze in chronologische volgorde het leven en de ontwikkeling weer van een bedeesd jongetje op een boerderij op het Friese platteland ver van de bewoonde wereld. Geen anoniem platteland, de boerderij bestaat nog steeds en is aan te wijzen: ‘Pankoeken’ ergens tussen Witmarsum en Hichtum. ‘Op Pankoeken’ is lange tijd ook de werktitel geweest van het boek dat de titel zou krijgen Bern op ‘e romte. Op een kaart van het kadaster uit 1960 voorin het boek staat ‘Pankoeken’ dan ook keurig aangegeven, net als op een kadasterkaart uit 2024 achterin het boek.
Klaas Ybema was drie in 1958 en zijn eerste herinneringen gaan, geholpen door een oudere broer en zus, terug tot die tijd. In 1969 verhuisde het gezin Ybema van Pankoeken naar Schettens. Precies die periode op Pankoeken te beschrijven was het doel van Klaas Ybema en hij was bij de boekpresentatie dan ook stellig op het verzoek van uitgever Hille Faber om een vervolg op deze periode te schrijven. Zo’n vervolg komt er niet, want de tijd op Pankoeken was zo speciaal dat niets anders daaraan tippen kan.
“Hoe was het leven van een jongetje in een gereformeerd gezin op een verre boerderij in de jaren zestig?” Dat was een van de vragen waarop Klaas Ybema voor zichzelf het antwoord zocht, toen hij aan het schrijven van deze verhalen begon. Aan zijn dichtstbijzijnde naasten liet hij die verhalen wel lezen, maar meer was niet de bedoeling. Tot de komst van kleindochter Hester zich aankondigde, zo zei Klaas bij de presentatie. Toen begon het tot hem door te dringen hoe bijzonder zijn leven op die afgelegen boerderij was geweest, iets wat anderen, zoals zijn kleindochter, nooit zouden kunnen begrijpen. Tenzij hij dat dus goed zou vertellen.
En dat doet Klaas Ybema in de 45 Friese verhalen die in de bundel Bern op ‘e romte terecht zijn gekomen. Na lang wikken en wegen, schaven vooral ook, op volgorde zetten, slaagt de auteur erin om heel veel facetten van het leven van de jonge Klaas op Pankoeken te beschrijven. De verhalen gaan over de boerderij zelf, de werkzaamheden op de boerderij, huisdieren, winters weer, over de zaterdag en de zondag, over naar school gaan en feestdagen. Dat alles beschrijft de auteur met de wetenschap en het relativeringsvermogen van de man die hij geworden is, maar tegelijk met het gevoel van het jongetje van toen. En met een kostelijke mix van humor en ernst.
Op de boekpresentatie in het kerkje van Schettens waren zo’n tachtig mensen afgekomen. Die luisterden niet alleen naar Klaas Ybema zelf, maar ook naar een toepasselijk praatje van Henk Dijkstra. Dijkstra was vijftien jaar lang directeur van het Fries Landbouwmuseum, deed onder andere onderzoek naar regionale geschiedenis en is zelf ook boerenzoon. In zijn praatje wist Dijkstra heel mooi de persoonlijke verhalen van Klaas Ybema op Pankoeken te plaatsen in een breder verband van grote veranderingen op het gebied van de landbouw.
In kort bestek schetste hij bijvoorbeeld het landbouwbeleid van landbouwminister Mansholt in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Om de voedselproductiviteit te verhogen zette Mansholt onder andere in op schaalvergroting en het gebruik van machines. Ybema beschrijft in hoofdstuk 9 (‘Yn ‘e skuorre’) dan ook hoe een oud paard niet vervangen wordt door een nieuw paard, maar door een trekker. Aanvankelijk werd die trekker – een blauwe Ford Dexta 2000 – nog gedeeld met een oom in Allingawier, maar dat bleek niet handig te zijn, want “as it heawaar wie op Pankoeken skynde de sinne ek yn Allingawier, dat in jier letter waard der in gloednije twadde trekker oantúgd.”
Het eerste exemplaar van Bern ‘op ‘e romte overhandigde Klaas Ybema aan zijn zoon Jan, al maakte Klaas wel duidelijk dat het exemplaar eigenlijk bedoeld was voor kleindochter Hester. Die lag, klein als ze was, echter lekker te slapen in de kinderwagen. En, zo zei Klaas, het was duidelijk ook de bedoeling dat Jan de verhalen uit het boek ging voorlezen aan dochter Hester zodra die er oud genoeg voor zou zijn. Jan riposteerde daarop dat hij er eigenlijk van uitging dat pake de verhalen zelf wel zou voorlezen aan zijn pakesizzer.
De muzikale omlijsting van deze boekpresentatie was in handen van het dameskwartet Zarabanda. Dat kwartet speelde bij binnenkomst van de gasten, tussen de verschillende onderdelen van de presentatie en ook weer toen de aanwezigen de kerk verlieten om koffie te drinken in het dorpshuis van Schettens. Daar bleek dat de geanimeerde presentatie de aanwezigen duidelijk aangezet had tot het aanschaffen van het boek. De uitgever raakte op deze middag heel wat exemplaren van Bern op ‘e romte kwijt! De fraaie vormgeving door Johan Bouwhuis en de afbeelding van de boerderij op de voorkant, geschilderd door zus Dussy Ybema, zal daar ook zeker aan bijgedragen hebben.
Wie trouwens Klaas Ybema zelf wil horen voorlezen, kan terecht bij de podcast ‘Bern op ‘e romte’. Daarin leest de auteur vijf van de 45 verhalen voor, namelijk ‘Hoe’t it begûn’, ‘Wetter en ôffal’, ‘Yn ‘e skuorre’, ‘Húsdieren en (oar) ûnrant’ en ‘Ald en Nij’. Te beluisteren via Spotify: https://open.spotify.com/episode/5Y2YHJivqU0MCEna949MCN.
© Jelle van der Meulen