Niet voor niks schreef ik als slot van een van mijn vorige overpeinzingen uit Koudum dat het jammer was dat een boek niet als e-book verschenen was. Zo’n uitspraak vloeit me nu heel gemakkelijk uit de pen, hoewel ik dat tien jaar geleden niet voor mogelijk gehouden had. Als boekenliefhebber dacht ik dat een boek altijd uit papier en het liefst ook nog karton (een mooie harde kaft) bestond.
Maar op een geven moment had ik al een e-reader aangeschaft, omdat mijn boekenkasten – en dat waren er aardig wat – echt vol zaten en ik merkte dat ik steeds minder boeken kocht. Ik kon ze namelijk niet meer kwijt. Sinds die e-reader kocht ik weer meer boeken, e-boeken ja, ook al wist ik dat ik er lang niet altijd aan toe zou komen om ze ook te lezen.
En toen kwam de verhuizing naar Koudum en gingen we kleiner wonen. Met een verbazingwekkend gemak kon ik opeens boeken weg doen – ik hield veel minder boekenkasten over, dus het moest ook wel – en ik nam het besluit alleen nog maar e-boeken aan te schaffen. Jammer dan van die boeken die niet als e-boek op de markt kwamen. Voor twee genres maakte ik een uitzondering: poëzie en kunstboeken. En ik smokkelde wel eens wat en dan kocht ik toch maar weer eens een Fries boek, ook al was het geen e-boek.
Brigitte Duin en Jelle van der Meulen openden Lytse Skientme in 2017.
En nu is er weer een uitzondering bij gekomen, want ik heb laatst een ‘graphic novel’, een beeldroman, aangeschaft. Nou ja, misschien hoort het boek tot de al bestaande uitzonderingen, want het is een Friese beeldroman. En misschien behoort een goede beeldroman in zekere zin ook wel tot de kunstboeken. Maar goed, ik heb dus een Friese beeldroman gekocht, van Elske Schotanus, Kyra.
Beeldroman is misschien niet helemaal de juiste term voor dit boek, beeldnovelle zou misschien beter zijn, of ‘grafische novelle’, zoals Sirkwy het noemt. In ieder geval past het genre heel goed bij Elske Schotanus. Het is een genre dat de laatste tien jaar sterk opgekomen is en ze houdt er wel van om wat nieuws uit te proberen, al is ze daar niet op uit, zegt ze in een interview. Haar vorige boek was de Friese ‘Facebookroman’ De raven (2020), een roman die ze eerst als feuilleton op Facebook plaatste.
Maar meer nog past het genre van de beeldroman haar omdat Schotanus zowel schrijver als beeldend kunstenaar is. In 2019 exposeerde ze tekeningen van naakten in onze galerie in Koudum. Dat gebruikte ze zelfs in die Facebookroman De raven. Op een geven moment gaat het in dat boek over kunstkopers, waarover de hoofdpersoon zegt dat ze beter naar Koudum kunnen gaan: “dêr hingje hearlik bleate froulju te pronk, mei pinne en inket of kwast en ferve op papier set en te bemachtigjen foar noch gjin jild.”
En in een beeldroman vallen nu eenmaal beeld en tekst samen, zoals dat ook gebeurt in de beeldnovelle Kyra van Elske Schotanus. Dat vereist dan ook een speciale manier van ‘lezen’ waarbij het bekijken van het beeld minstens zo belangrijk is als het lezen van de tekst. En dat ligt me niet meteen, merkte ik. Ik denk zelfs dat ik de stripboeken van vroeger (Asterix en Obelix vooral, maar ook wel Lucky Luke) meer las dan bekeek. Ook de Tom Poes- en Bommelverhalen van Marten Toonder las ik meer dan dat ik de tekeningen erboven bekeek.
En dat alleen ‘lezen’ werkt niet bij de beeldnovelle Kyra. Het boek speelt zich af in ‘het jaar van de rat’ (2020) zoals de ondertitel aangeeft: ‘In skiednis dy’t spilet yn it jier fan de rôt’. Het begint er al mee dat die ondertitel in wezen dubbelzinnig is. ‘Het jaar van de rat’ is een om de twaalf jaar terugkerend Chinese aanduiding van een jaar (in dit geval van 25 januari 2020 tot 11 februari 2021). Daar horen de positieve elementen ‘lef en vertrouwen’ bij, terwijl voor de gemiddelde westerling die ik nu eenmaal ook ben een rat meer negatieve dan positieve elementen heeft.
Vooral als ziekteverwekker, bijvoorbeeld als verspreider van een epidemie als de pest, heeft de rat in ieder geval in West-Europa een slechte naam gekregen. En laat Kyra nu voor een belangrijk deel gaan over de epidemie waar we in 2020 mee te maken kregen, ook al was de vermoedelijke oorspronkelijke verspreider van corona geen rat maar een vleermuis. De vleermuis duikt dan ook al op het omslag op, en valt vooral op bij het schutblad dat fel rood gekleurd helemaal leeg is op een vleermuis na die aan de rechterbovenkant van het blad lijkt te hangen.
Het verhaal van Kyra begint met twee pagina’s waarop onder andere een gesprek staat tussen een man en een vrouw die in januari 2020 naar Schiermonnikoog gaan en zich verkneukelen over die rare Chinezen die mondkapjes dragen vanwege een ‘griepje’ dat daar heerst. Maar ondertussen zijn heel vaag op de achtergrond al de onheilspellende krantenberichten te zien waar we kort daarop mee te maken zouden krijgen, bijvoorbeeld over vliegtuigen uit de EU die burgers uit China ophaalden om de epidemie te ontvluchten.
Ook veelzeggend zijn de twee volgende bladzijden. Op de rechterbladzijde zijn de man en de vrouw twee schimmen die in het pikdonker naar een lichtje op zee en een vaag sikkelmaantje kijken. “Wat ha wy it noflik, net? Sa tegearre…” zeggen ze tegen elkaar. Op de linkerbladzijde staat een fragment uit het dagboek van de vrouw (de hoofdpersoon van het verhaal) waarin vooruitgeblikt wordt op activiteiten die plaats zullen vinden in het kader van de viering van 75 jaar bevrijding. Nu weet de lezer natuurlijk dat al die festiviteiten niet door zouden gaan en dat maakt de twee bladzijden, samen met het feit dat die bladzijden, op het dagboekfragment en de vage schimmen van de twee personages na, geheel zwart zijn, ook onheilspellend.
En ja hoor, nadat de man en de vrouw na het weekend elk naar hun eigen ‘torentje’ zijn teruggegaan met ‘dertig kilometer tuin tussen hen in’, barst eerst carnaval los (met bont gekleurde feestelijke bladzijden) en daarna corona, met persconferenties waarop doventolk Irma Sluis zo treffend de woorden van minister-president Rutte en minister De Jonge in gebarentaal vertaalde. En inderdaad: het gebaar voor ‘hamsteren’ is in het beeld terug te vinden!
En dan gaat het ook mis tussen de man en de vrouw en moet het hoofdpersonage zich in haar eentje door de coronatijd worstelen. Dat ga ik allemaal niet navertellen. Niet omdat het verhaal ingewikkeld is, of omdat ik de afloop niet wil verklappen. Dat wil ik best: de vrouw slaat zich er doorheen, met behulp van Kyra, de hond van haar broer op wie zij een tijdje moet passen. Nee, ik vertel dat verhaal niet verder omdat het niet (alleen) om het verhaaltje gaat. Het gaat om de manier waarop het verhaal met heel weinig woorden en des te meer beeld verteld wordt. En dat is, ook al heb ik het voor de eerste bladzijden van het boek geprobeerd, haast niet te beschrijven.
En ik geef toe, dat zag ik aanvankelijk niet. Ik had na aanschaf van Kyra het boek ‘gelezen’. Binnen een half uur, denk ik, en het als een niemendalletje in de boekenkast gezet. Dat zat me niet lekker, omdat het mij bij een eerder boek van Elske Schotanus – In kop as in almenak, in 2013 onder het pseudoniem Elske Hindriks gepubliceerd – ook al overkwam dat te vlug en onzorgvuldig lezen aanvankelijk leidde tot een onterecht negatief oordeel. Maar het duurde even voordat ik eraan toe kwam om Kyra toch weer uit de boekenkast te pakken.
Pas toen ‘las’ ik het boek beter door ook het beeld te bekijken en zag ik met welk een verscheidenheid aan vormen het verhaal verteld wordt. Behalve dagboekfragmenten staan er krantenberichtjes in, teksten in ballonvorm als in een echte strip, maar ook duikt bijvoorbeeld de Friese vertaling van het bekende gedicht ‘De waterlelie’ van Frederik van Eeden op. En het beeld bestaat niet uit één bepaalde tekenstijl, maar naast ‘gewone’ tekeningen wordt het beeld vooral bepaald door (digitaal) bewerkte afbeeldingen.
Daarbij gaat de kunstenaar/schrijver subtiel genoeg te werk. Pas bij het kijken naar het beeld zie je bijvoorbeeld expliciete verwijzingen naar de werkelijkheid van het coronajaar (zoals berenspeurtocht, horecaproblematiek, protesten tegen het ‘coronacircus’), maar vaak ook zijn verwijzingen implicieter. Uitgelegd wordt er bijvoorbeeld niet veel; om deze beeldnovelle te kunnen volgen moet je op zijn minst wel op de hoogte zijn van wat er in het coronajaar 2020 zoal gebeurd is.
Door Kyra zie je wat een coronajaar kan aanrichten bij een individu, een personage in een beeldroman, maar door Schotanus knap voorgesteld als een mens van vlees en bloed die in onze tijd en wereld leeft. En die gevoelens heeft en twijfels, maar ook een wil om door te gaan, om er wat van te maken. En dat laatste lukt dus onder meer door het optreden van de honden Kyra en Blomke. Je hoeft overigens geen hondenliefhebber te zijn om deze beeldnovelle van Elske Schotanus te waarderen. Ik ben dat wel, maar met een border collie (Kyra) of een poedel (Blomke) heb ik nou echt helemaal niks.
© Jelle van der Meulen