(Twee jaar geleden vindt de Raadsenquête Empatec plaats. Hierbij een herhaling van de verslaglegging, WD)
Mismanagement van directeur Harry de Wit. Dat is de kernachtige samenvatting van de Raadsenquête Empatec die plaatsvindt van 11 tot en met 15 oktober 2021 in het Bestjoershûs van de gemeente Súdwest-Fryslân in Sneek en waarin twaalf bestuurders en ambtenaren worden verhoord.
Hoofdrolspeler Harry de Wit wordt vanwege ziekte niet aan de tand gevoeld. Voormalig wethouder Stella van Gent, de tweede hoofdrolspeler, is wel van de partij. En hoe. Haar verhoor loopt geregeld over in een betoog om zich vrij te pleiten van toegeschreven missers. Met twee uur en veertig minuten duurt Van Gents optreden het langst van alle vraaggesprekken.
De inhoud van de verhoren is gericht op de governance, de informatievoorziening, de risico’s en de financiën van het sociaal werkbedrijf Empatec in de jaren 2014-2021. De aanleiding voor deze enquête is het plotselinge tekort van vijf miljoen euro in 2020, dat de betrokken gemeenten bij moeten lappen. In de raad van Súdwest stemmen twintig leden voor de enquête en vijftien tegen.
Uit de interviews blijkt dat er nogal wat schort aan de structuur van Empatec ofwel de governance. Binnen die governance is sprake van een Gemeenschappelijke Regeling (GR) met een Algemeen Bestuur (AB), een Dagelijks Bestuur (DB) en een Algemene Vergadering van Aandeelhouders (AVA). In deze organen participeren de wethouders van aangesloten gemeenten. Daarnaast bestaat de NV Empatec met een directie en een Raad van Commissarissen.
Geregeld is het woordenspel in de verhoren interessant. Dan is het weer aftasten naar onderliggende motieven waarom iets wordt gezegd en wat juist niet. Bovenal is het van betekenis in welke onderdelen onwaarheden worden uitgesproken en door wie. En er zijn raakvlakken met de ambtelijke en politieke cultuur van Súdwest, dat blijkt uit de woorden van gemeentesecretaris Pieter Zondervan en burgemeester Jannewietske de Vries.
MISMANAGEMENT
Het lijdt geen twijfel dat er onder directeur Harry de Wit, die in maart 2017 aantreedt, sprake is van mismanagement. Simon Sjoerd Kuiper (teammanager financiën), Remco Admiraal (concerncontroller) en gemeentesecretaris Pieter Zondervan melden dat hij beleidsstukken te laat aanlevert en dat de boekhouding niet in de haak is. Rixt Oenema legt in een artikel in de Leeuwarder Courant (16-10-2021) een portie arrogantie van De Wit bloot, doordat hij peperdure bedrijfstrainingen regelt op met name Texel. De strategische visie die uit de trainingen voortkomt, verwerpen de gemeenten, aldus Oenema. Ergens in 2020 meldt De Wit zich ziek. Hij ziet het zwerk drijven.
AMBTENARENBAAS ZONDERVAN
Gemeentesecretaris Pieter Zondervan vindt het jammer dat hij zijn woordje niet in het Fries kan doen. Hij bevestigt de familiaire cultuur onder De Wit en Van Gent. ‘Er waren oploopjes tussen die twee. Daar waren wij niet bij, maar het is onwenselijk als actie wordt ondernomen zonder ambtelijk advies vooraf.’ Echter, onder Zondervan is er binnen het gemeentelijk apparaat een identieke cultuur, want hij benoemt in 2018 Griet Heeg, een zeer goede vriendin, zonder sollicitatieprocedure tot mededirecteur. Hij heeft meer op zijn kerfstok, want Zondervan treitert ambtenaren weg, waardoor er een angstcultuur is. Dit wordt genoemd in een groot ’tevredenheidsonderzoek’ onder ambtenaren uit 2019.
Na zijn aantreden als ambtenarenbaas, aarzelt Zondervan niet zich geregeld negatief te uiten over wethouders tegenover personeel. In het huidige college onderhoudt hij een belabberde werkrelatie met zijn verantwoordelijk wethouder Erik Faber van interne bedrijfsvoering. In zijn verhoor laat Zondervan weten dat de NV Empatec ‘kan worden opgeheven’, en: ‘Wij zijn hun pinautomaat geworden.’ In zijn eerdere functie als directielid van OSG Metrium is Zondervan zelf niet succesvol, want als hij op 1 september 2015 bij Súdwest in dienst treedt, wordt deze onderwijsorganisatie een week later failliet verklaard.
DUO CIJNTJE-ZWAGER
De beleidsambtenaren Jessy Cijntje en Betty Zwager bijten de spits af. Ze vertellen dat De Wit onderling besluiten regelt met wethouders. ‘Dat waren informele overleggen zonder ambtelijke advisering en misschien ook zonder stukken’, aldus Zwager. Daarover spreekt ze met portefeuillehouder Van Gent. ‘Dat heeft niet geleid tot een wijziging. Ik denk dat ze daar andere inzichten over had.’ Cijntje zegt: ‘Het is een goede gewoonte dat ambtenaren de besluitvorming voorbereiden en erover adviseren. Als dat via onderonsjes gaat, wordt dat lastig.’ Dit verwijst wederom naar de familiaire cultuur.
Het ambtelijke duo beweert dat stukken met bijbehorende gegevens ‘niet zelden pas een dag van tevoren’ in hun bezit komen. Cijntje en Zwager stellen in januari 2019 een pittig memo op over de financiële toestand van Empatec. Burgemeester en wethouders nemen notie van de memo. Cijntje krijgt vervolgens van Zondervan te horen dat ze van het dossier Empatec wordt afgehaald vanwege ‘gebrek aan chemie’ met Van Gent. Cijntje ervaart dat als ‘zeer onsportief’. ‘Het is jammer dat zij gewisseld is voor een andere ambtenaar’, zegt Zwager nog. Zondervan handhaaft echter wel Zwager, die de memo mede opstelt, op het dossier Empatec.
DE CLASH CIJNTJE-VAN GENT
Als Van Gent wordt ingelicht over financiële issues, reageert ze daarop ‘laconiek’, volgens Cijntje, want: ‘Zij gaf aan dat dit best te managen was en dat het wel goed zou komen.’ De ambtenaar geeft verder aan dat Van Gent zich tien minuten voor een belangrijk overleg in Marsum ziek afmeldt. Als commissielid Lianne van der Wal vraagt over de familiaire bestuurscultuur, zegt Cijntje: ‘Ik zat niet in dat telefoonrondje.’ Cijntje meldt eens aan De Wit dat hij ‘niet bevoegd was bepaalde dingen in gang te zetten.’ En: ‘Hij zei dan dat hij dat telefonisch of per app met de wethouder had afgestemd.’
Inzake de familiaire cultuur vertelt Van Gent dat het haar onbekend voorkomt dat er ‘veelvuldig appjes zijn gestuurd’. Ze snapt niet dat Cijntje zoiets onder ede naar voren brengt. Van Gent spreekt wel een keer informeel op een zondagavond bij De Wit thuis. Dat blijkt dringend te zijn, vanwege ‘afwijkende meningen’ in het college. Als haar verhoor ruim een uur gaande is, zegt Van Gent: ‘Ik herken niet de informele bestuurscultuur.’
Volgens Van Gent besluit Cijntje onderzoeksbureau Iroko in de arm te nemen om scenario’s voor Empatec in beeld te brengen. ‘Dat viel ons rauw op het dak’, zegt ze. Daarnaast besluit Cijntje zelfstandig € 250.000 aan Pastiel, een onderdeel naast Empatec, stop te zetten, aldus Van Gent: ‘Tot twee keer toe ben ik in mijn vertrouwen beschaamd.’
Over genoemde zaken heeft een ambtenaar geen zeggenschap. Cijntje wekt tijdens haar verhoor geen enkele keer de indruk dat niet te begrijpen. Indien zij, toch in een of twee zaken heeft geacteerd, is dat vrijwel zeker afgesproken met direct leidinggevende Zwager en/of ambtenarenbaas Zondervan. Definitief uitsluitsel hierover wordt van het eindrapport verwacht.
OFFINGA EN VAN GENT
Voormalig wethouder van financiën Offinga vertelt in zijn gesprek over het optreden van Van Gent: ‘Ik heb op het bankje hier voor het gemeentehuis gezeten met ambtenaren, die me vertelden dat zij adviezen veranderde voordat die het college bereikten.’ Dit ontkent Van Gent.
Een ander issue is dat op aandringen van Henk van der Zwaag, Empatec-directeur tot begin 2017, in het najaar van 2016 een begin wordt gemaakt met het rapport Van Gent over onder meer solvabiliteit. Offinga krijgt, een week voordat het verschijnt, dit rapport onder ogen. ‘Ik vond het zo schokkend dat ik dacht: dit kan niet waar zijn.’ Van Gent stelt dat er niets ‘moedwillig’ onder de pet is gehouden en dat het een intern en ‘een klein rapportje’ is. Ze wijst erop dat ambtenaren wel op de hoogte zijn van het rapport. Achteraf beseft Van Gent dat het rapport beter een andere naam had kunnen krijgen.
BURGEMEESTER DE VRIES
De bijdrage van burgemeester Jannewietske de Vries vormt het slotstuk. Commissielid Gert Schouwstra legt haar een drietal zaken voor. Allereerst zijn dat een aantal incidenten, zoals die Van Gent schetst. Verder haalt Schouwstra uit het verhoor van Zondervan aan dat er interventies gepleegd zijn op dossiers door ambtenaren te wisselen. Ook brengt het commissielid naar voren dat ambtelijke adviezen zijn gefilterd. Burgemeester De Vries weet niets van deze zaken. Hiermee houdt ze zich opzettelijk van de domme. Door meningsverschillen tussen Offinga en Van Gent in het college, weet De Vries van het een en ander af. Bovendien wordt ze via Zondervan heus wel over de materie ingelicht.
Burgemeester De Vries ontkent ook persoonlijke voorbeelden meegemaakt te hebben van de familiaire cultuur. Dat is onjuist, want ze maakt zelf deel uit van die cultuur. Op maandag 4 november 2019 meldt Van Gent aan De Vries en Zondervan, dat ze samen met Empatec-directeur De Wit een pand in de Sneeker binnenstad koopt. Daarna appt De Vries nog enthousiast over de aankoop van het pand aan Van Gent. Vanuit bestuurlijke opvattingen omtrent integriteit wordt verwacht dat een burgemeester afstand houdt van een dergelijke vastgoedtransactie. Maar De Vries is zich nergens van bewust.
TENSLOTTE
De introductie van de Participatiewet in 2015 heeft gevolgen voor alle sociale werkbedrijven in Nederland. Er dienen zich binnen Empatec problemen aan die daarmee niet altijd te maken hebben, zoals de verkeerde inschattingen van De Wit en de zelfoverschatting van Van Gent.
Sjoerd Tolsma, wethouder sociaal domein tussen 2011-2015, laat in zijn gesprek weten dat het onderzoek teveel gericht is op dit tweetal. Toevallig of niet, maar Tolsma verkoopt als eigenaar het pand Singel 7 aan Van Gent en De Wit voor bijna vijf ton. Deze deal vormt de aanleiding voor Offinga, Wielinga, De Man en Faber, het vertrouwen in Van Gent als wethouder op te zeggen. De oorzakelijke factor ligt vooral in het optreden van Van Gent ten aanzien van Empatec daarvoor.
De commissie heeft de taak om nog onduidelijkheden op te helderen, waaronder een beschrijving van mogelijke fouten van het college. En op welke onderdelen die kansen heeft laten liggen. Er wordt nieuwsgierig uitgekeken naar het eindrapport van de Raadsenquête Empatec. In aanstaande debatten daarover zal de gemeenteraad zich grondig voorbereiden. Het blijft teleurstellend dat een zeer gering aantal raadsleden fysiek bij de verhoren aanwezig is geweest.
Wiebe Dooper
Dit artikel verscheen op 26 oktober 2021 op Liwwadders.nl