In alle plaatsen waar ik gewoond heb, ben ik gewend om de jaarlijkse Dodenherdenking op 4 mei bij te wonen. Een enkele keer lukte dat wegens omstandigheden niet, maar veel Dodenherdenkingen heb ik niet overgeslagen. Even twee minuten stilstaan bij oorlogsslachtoffers is nu ook weer niet zoveel moeite. Al moet ik zeggen dat vanwege een pijnlijke heup dat staan me dit jaar een stuk minder goed beviel dan het daarna langzaam lopen langs het monument op de begraafplaats van Koudum.
En het duurde best lang, vond ik, of in ieder geval vond mijn heup. Fanfareorkest Nij Libben speelde een aantal muziekstukken, een gemeenteraadslid las de boodschap van de gemeente voor en twee kinderen van de basisschool lazen zelfgemaakte gedichten voor. Maar mijn heup! Daar kon de Oranjevereniging van Koudum natuurlijk ook niks aan doen, die had het dit jaar prima voor elkaar, van de stille tocht van de kerk naar de begraafplaats tot en met de ceremonie aldaar.
Anders dan andere jaren was de plechtigheid op de begraafplaats van Koudum niet vlakbij bij het monument, maar direct op het plaatsje aan het begin van de begraafplaats. Daar stonden de ruim 200 deelnemers – wel twee keer zo veel als normaal – in een kring bij elkaar en waren de sprekers, ook de kinderen, goed verstaanbaar. Dat was ook wel anders dan andere jaren en dan spreek ik natuurlijk over de pre-coronajaren, want twee jaar lang was er niet eens een Dodenherdenking waar je heen kon.
In aansluiting op de Dodenherdenking in Koudum, werd dit jaar in De Klink het boek It grutte swijen gepresenteerd. Niet vaak heb ik zo’n stijlvolle boekpresentatie meegemaakt en dat kwam niet zozeer doordat ik als spreekstalmeester mocht optreden. We hadden van tevoren op zo’n 50 bezoekers gerekend, dus we hadden ‘s ochtends 70 stoelen klaargezet, afgezien nog van de 24 stoelen voor fanfareorkest Nij Libben.
De boekpresentatie zou om 21 uur beginnen en toen de mensen vanaf 20.30 binnenstroomden moesten we al heel snel stoelen erbij zetten. ‘150 stoelen staan er nu’, meldde de beheerder van het dorpshuis vlak voor negenen en ik zag toen we om 1 minuut over negen begonnen dat er ook nog een paar mensen in de vensterbank zaten. Al die mensen waren net als ikzelf onder de indruk van de muzikale medewerking van fanfare Nij Libben en de theatrale invulling van theatergroep Sult die de boekpresentatie tot zo’n smaakvol evenement maakten.
Het boek It grutte swijen is geschreven door Jan de Vries en Ytsje Hettinga en heeft als ondertitel ‘De moord op Piebe Hoekema en de gevolgen’. “Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen.” Met deze regels uit het gedicht ‘Vrede’ van Leo Vroman introduceerde ik het verhaal dat met het boek verteld wordt. Dat verhaal begint met het doodschieten in november 1944 van de 22-jarige Koudumer Piebe Hoekema. Hij werd bij Norg, in Drenthe, doodgeschoten door de Duitsers. Zijn zus Tet Hoekema woonde toen in Apeldoorn en kwam naar Koudum terug om de familie te steunen.
Zij reisde van Apeldoorn via Steenwijk naar Koudum. Vanaf Steenwijk werd ze naar Koudum gebracht – achterop de fiets – door een wat mysterieuze jongeman, Arend Klee, die bleef wonen in het huishouden van de Hoekema’s in Koudum. Hij werd begin 1945 als verrader doodgeschoten door het verzet en is officieel als vermist opgegeven. Bovendien bleek uit het historisch onderzoek van Jan de Vries dat er waarschijnlijk nog een tweede verrader bij Koudum door het verzet is geliquideerd.
De Vries benadrukte in zijn praatje over het historisch onderzoek dat hij daar dubbele gevoelens over heeft. Hij heeft er jaren over gedaan om de geschiedenis van de winter van 1944-1945 goed in kaart te brengen, maar dat viel nog niet mee, omdat mogelijke betrokkenen en hun nabestaanden daar nog steeds over bleven zwijgen. En hij doorbreekt met de publicatie van het boek in zekere zin dat zwijgen.
In ieder geval zou dit Koudumer oorlogsverhaal het uitgangspunt worden voor het stuk dat theatergroep Sult zou spelen ter gelegenheid van de 75-jarige bevrijding van Koudum in april 2020. Ytsje Hettinga schreef dat stuk en zij koos niet voor het navertellen van de geschiedenis. Ze koos ervoor om drie monologen te schrijven, van drie vrouwen: Geeske Hoekema, de moeder die haar zoon Piebe kwijtraakte, Tet Hoekema, de zus van Piebe, en Berendina de Vries, de moeder van Arend Klee.
Door alle coronaperikelen is het stuk nooit gespeeld, maar tijdens de boekpresentatie lazen drie actrices van Sult (Ytsje Kramer, Ytsje Hettinga en Feikje Hovenga) fragmenten voor uit de indringende monologen van de twee moeders die in de oorlog hun zonen zijn kwijtgeraakt en van de zus die er onbedoeld de oorzaak van was dat er een verrader naar Koudum kwam. In de monoloog van moeder Geeske Hoekema denkt zij op een gegeven moment aan de voetbaltalenten van Piebe die als talentvolle midvoor bij Oeverzwaluwen speelde:
Talintfolle midfoar hin
Tsjonge jonge wat in doelpunten al
Blikstiender Piebe sis ik dan
Wisten jo dat net fan ús Piebe…
Seit jo neat… Nee, sil wol net…
Oeki dan…Oeki Hoekema…
Ja dan ha wy it wol oer in generaasje letter fansels mar…
Oekie… de soan fan ús jongste soan Jan
Seit jo dát wat
De Hoekema’s ha altyd fuotballe, hin
Altyd fûl dertsjinoan…
Of yn ferset
By fuotbal
By oarloch
Altyd
Deze passage uit het boek was er mede de reden voor dat het eerste exemplaar van It grutte swijen aangeboden werd aan de ex-profvoetballer Oeki Hoekema. Want het toneelstuk is nooit gespeeld, maar het boek, met de historische inleiding van Jan de Vries en de monologen van Ytsje Hettinga is er wel gekomen. In het boek staan ook enkele foto’s uit de tijd van de oorlog en zelfs enkele foto’s van het toneelstuk dat nooit is gespeeld.
Tussen de verhalen die op deze boekpresentatie naar voren gebracht werden, speelde Nij Libben een drietal aangrijpende muziekstukken, waaronder het stuk ‘Hoop’ van Louis van Dijk in een arrangement van H. van der Heide. Een niet-Koudumer vertelde na afloop van de presentatie dat ze zo verrast was door de warme klank van het orkest van Nij Libben en ontroerd was door de gekozen muziekstukken. En dat was ook het gevoel van de meeste aanwezigen bij deze presentatie die een waardig slot vormde van de Dodenherdenking op 4 mei 2022 in Koudum.
© Jelle van der Meulen