Het bedrijfsleven aan de macht uit 2004, door David C. Korten en uit het Engels vertaald door Marjolijn Stoltenkamp. Lemniscaat, Rotterdam; 456 blz. € 22,50. Hieronder de recensie van econoom Gerrit Gorter.
U kent het soort plaatjes wel, waar je geheel verschillende dingen in kunt zien. Op het ene moment zie je het gezicht van een lelijke heks, als je even met je ogen knippert zie je een fraaie jonge dame. Kennelijk kun je hetzelfde (feiten)materiaal heel verschillend interpreteren.
Zo ook kun je de economische ontwikkeling van de laatste halve eeuw op allerlei manieren bekijken en beoordelen. Je kunt bijvoorbeeld juichend op het gestegen inkomen per hoofd wijzen, de toegenomen levensduur, de grotere mobiliteit en nog een aantal zaken. Daarvoor moet je echter niet bij David Korten zijn. In Het bedrijfsleven aan de macht schetst hij het beeld van een mensheid die in hoog tempo naar de ondergang marcheert. Bij het kennisnemen van de lectuur van Korten dient men dan ook niet al te nerveus van aard te zijn.
Er is de laatste jaren, zeker sinds de zogenaamde ‘Battle van Seattle’ in 1999, sprake van een hausse in de antikapitalisme-literatuur en wel in de hedendaagse gedaante van het antiglobalisme. Het werk van Karl Marx kreeg een vervolg door toedoen van o.a. Viviane Forrester uit Frankrijk, Naomi Klein uit de Verenigde Staten (No logo) en Noreena Hertz uit Engeland. Hoewel Korten, die docent economie en ontwikkelingswerker is geweest, zeker in deze traditie geplaatst kan worden, is hij niet tegen vrije markten. Hij verwijst bijvoorbeeld meermalen met instemming naar de Schotse vader van de vrijemarkteconomie, Adam Smith. Hij beschouwt vrije markten als een goed instrument om de productie van goederen en diensten te organiseren, maar de laatste vijftig jaar is het in bepaalde opzichten met dit instrument volledig uit de hand gelopen.
Voor wie zich op de hoogte wil stellen van de argumenten van de antiglobalisten tegen de macht van de hedendaagse grote ondernemingen, is Het bedrijfsleven aan de macht zeker aan te bevelen. Helder geschreven, uitstekend gedocumenteerd, een tikje angstaanjagend weliswaar, een hele pil ook, maar je verveelt je niet.
Kortens uitgangspunt is dat ons economisch systeem op een zorgwekkende manier gecorrumpeerd is en ver buiten alle menselijke controle aan het rondtollen is. Werkelijke economische groei is allang een illusie. We zijn daarentegen getuige van een steeds snellere sociale en ecologische desintegratie, die tot uitdrukking komt in toenemende armoede, misdaad, werkloosheid, ongelijkheid, geweld en vernietiging van de natuurlijke omgeving. Regeringen kijken machteloos toe, gebonden als ze zijn aan de macht van grote ondernemingen. Burgers worden onvoldoende geïnformeerd door de media, die door diezelfde ondernemingen beheerst worden.
Bijzonder overtuigend is Korten in zijn beschrijving van de machtsconcentratie in het bedrijfsleven. Die concentratie gaat zo ver dat van de met de mond beleden concurrentie nauwelijks iets terecht komt. Door fusies en overnames zijn centraal geleide economieën ontstaan die groter zijn dan het bruto binnenlands product van menig land. De grootste mondiale ondernemingen komen wat omzet betreft al in de buurt van de vroegere Sowjet-Unie. Bovendien sluiten die giganten ook nog eens strategische allianties met elkaar als het zo uitkomt.
Hoe moet het verder met de wereld? Zo sterk als Korten in zijn analyse is, zo weinig overtuigt hij in zijn oplossingen. Daarin is Korten een beetje naïef, wat hem ook wel weer sympathiek maakt. We moeten terug naar een kleinere schaal, we moeten in kleinere gemeenschappen controle gaan uitoefenen over onze hulpbronnen, zoiets. Zijn beschrijving van een duurzame en rechtvaardige samenleving is van een brave saaiheid die nauwelijks uitnodigend is. Maar als u de laatste hoofdstukken overslaat, blijft er een informatief en niet zelden overtuigend boek over.
dr. Gerrit Gorter